ભારતના એર ડિફેન્સને મળવા જઈ રહ્યું છે વધુ મજબૂત કવચ, જાણો ડિટેઈલ

ઓપરેશન સિંદૂર દરમિયાન ભારતીય વાયુસેના (IAF) અને સેનાના સંકલિત હવાઈ સંરક્ષણ તંત્રે પાકિસ્તાની ડ્રોન અને મિસાઈલ હુમલાઓને સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ બનાવ્યા. આ સફળતાએ ભારતને તેની હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીઓને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે પ્રેરણા આપી છે. પ્રોજેક્ટ કુશા પછી ભારત હવે તેની બહુ-સ્તરીય હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીમાં ત્રણ નવી સ્વદેશી પ્રણાલીઓ – QR-SAM (ક્વિક રિએક્શન સરફેસ-ટુ-એર મિસાઇલ), VL-SRSAM (વર્ટિકલલી લોન્ચ્ડ શોર્ટ-રેન્જ સરફેસ-ટુ-એર મિસાઇલ) અને આકાશ-NG (નેક્સ્ટ જનરેશન) -નો સમાવેશ કરવાની યોજના બનાવી રહ્યું છે.

ભારત-પાકિસ્તાન મુકાબલો અને હવાઈ સંરક્ષણની ભૂમિકા

7-8 મે 2025 ની રાત્રે પાકિસ્તાને શ્રીનગર, પઠાણકોટ, જમ્મુ, અમૃતસર અને ભૂજ જેવા 15 ભારતીય લશ્કરી ઠેકાણાઓ પર ડ્રોન અને મિસાઇલ હુમલા કર્યા. આ હુમલો ભારતના ઓપરેશન સિંદૂરના જવાબમાં કરવામાં આવ્યો હતો. જેમાં ભારતે પાકિસ્તાન અને પાકિસ્તાન અધિકૃત કાશ્મીર (POK) માં નવ આતંકવાદી ઠેકાણાઓ પર સચોટ હુમલા કર્યા હતા.

ભારતીય વાયુ સંરક્ષણ સિસ્ટમ જેમાં S-400, આકાશ, બરાક-8 અને ઇન્ટિગ્રેટેડ કાઉન્ટર-UAS ગ્રીડ (C-UAS)નો સમાવેશ થાય છે. ભારતીય સેનાએ 25 થી વધુ પાકિસ્તાની ડ્રોન અને મિસાઇલોનો નાશ કર્યો. બદલામાં લાહોરમાં પાકિસ્તાની હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીનો નાશ કરવામાં આવ્યો.

આ અથડામણે ડ્રોન અને ક્રુઝ મિસાઇલ જેવા નીચા સ્તરના હવાઈ જોખમોનો સામનો કરવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો. પરિણામે ભારત હવે તેની હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીને વધુ મજબૂત બનાવવા માટે QR-SAM, VL-SRSAM અને Akash-NG જેવી ઓછી અને મધ્યમ-અંતરની પ્રણાલીઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યું છે. આ સિસ્ટમો સંપૂર્ણપણે સ્વદેશી છે.

પ્રોજેક્ટ કુશા

પ્રોજેક્ટ કુશા એ DRDO દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલી લાંબા અંતરની સપાટીથી હવામાં પ્રહાર કરતી મિસાઇલ (LR-SAM) સિસ્ટમ છે જેની રેન્જ 350 કિમી સુધીની છે. આ સિસ્ટમ 2028-29 સુધીમાં કાર્યરત થવાની અપેક્ષા છે. તેનો ઉદ્દેશ્ય રશિયા પાસેથી મેળવેલા S-400 માટે સ્વદેશી વિકલ્પ પૂરો પાડવાનો છે.

કુશા ફાઇટર એરક્રાફ્ટ, ક્રુઝ મિસાઇલ અને બેલિસ્ટિક મિસાઇલનો નાશ કરવામાં સક્ષમ હશે. તે ભારતની બહુ-સ્તરીય હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલીના બાહ્ય સ્તરને મજબૂત બનાવશે, જેનાથી મધ્યમ અને નીચલા-સ્તરની પ્રણાલીઓ નાના અને નજીકના જોખમો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકશે.

કુશા પછી ભારતની આગામી પ્રાથમિકતા QR-SAM, VL-SRSAM અને Akash-NG ને સામેલ કરવાની છે. આ સિસ્ટમો ડ્રોન, લટાર મારતા દારૂગોળા અને ક્રુઝ મિસાઇલો જેવા નીચા સ્તરના હવાઈ જોખમોનો નાશ કરવા માટે બનાવવામાં આવી છે, જે તાજેતરના સંઘર્ષોમાં એક મુખ્ય પડકાર તરીકે ઉભરી આવ્યા છે.

નવી એર ડિફેન્સ સિસ્ટમ

1.QR-SAM (ઝડપી પ્રતિક્રિયા સપાટીથી હવામાં પ્રહાર કરતી મિસાઇલ)

• રેન્જ : 25-30 કિમી
• વિશેષતાઓ: QR-SAM એ DRDO દ્વારા વિકસિત એક ઝડપી પ્રતિક્રિયા પ્રણાલી છે. તે ડ્રોન, ક્રુઝ મિસાઇલ અને ફાઇટર એરક્રાફ્ટ જેવા નીચા સ્તરના હવાઈ જોખમોને અટકાવવા માટે રચાયેલ છે. આ સિસ્ટમના રડાર 360-ડિગ્રી કવરેજ પૂરું પાડે છે. તે સંપૂર્ણપણે સ્વચાલિત કમાન્ડ અને કંટ્રોલ સિસ્ટમથી સજ્જ છે.
• તાજેતરનો વિકાસ: QR-SAM એ 2024 માં ઘણા સફળ પરીક્ષણો પૂર્ણ કર્યા, જેમાં ડ્રોન ટોળાનો નાશ કરવાની તેની ક્ષમતા દર્શાવવામાં આવી. આ સિસ્ટમ ખાસ કરીને મોબાઇલ યુદ્ધના દૃશ્યો માટે યોગ્ય છે જ્યાં ઝડપી જમાવટ અને પ્રતિભાવ જરૂરી છે.
• પાકિસ્તાનના મુકાબલા સાથે સુસંગતતા: મે 2025ના મુકાબલામાં ડ્રોન અને ક્રુઝ મિસાઇલોએ ભારત માટે મોટો ખતરો ઉભો કર્યો હતો. આવી પરિસ્થિતિઓમાં QR-SAM ની ઝડપી પ્રતિભાવ ક્ષમતા ગેમ-ચેન્જર સાબિત થઈ શકે છે.

2.VL-SRSAM (ઊભી રીતે લોન્ચ કરાયેલ ટૂંકા અંતરની સપાટીથી હવામાં પ્રહાર કરતી મિસાઇલ)

• રેન્જ: 20-30 કિમી
• વિશેષતાઓ: DRDO અને ભારતીય નૌકાદળ વચ્ચેના સહયોગથી વિકસાવવામાં આવેલ, VL-SRSAM એક ઊભી રીતે લોન્ચ કરાયેલ સિસ્ટમ છે, જે ભારતીય વાયુસેના અને નૌકાદળ બંને માટે રચાયેલ છે. તે આકાશ સિસ્ટમને પૂરક બનાવે છે અને ડ્રોન, હેલિકોપ્ટર અને ક્રુઝ મિસાઇલ જેવા નીચલા સ્તરના જોખમોનો નાશ કરવામાં સક્ષમ છે. તેની ઊભી પ્રક્ષેપણ ક્ષમતા તેને બધી દિશામાં ઝડપથી પ્રતિક્રિયા આપવા સક્ષમ બનાવે છે.
• તાજેતરનો વિકાસ: VL-SRSAM એ 2024 માં દરિયાઈ અને પાર્થિવ વાતાવરણ બંનેમાં સફળ પરીક્ષણો પૂર્ણ કર્યા. આ સિસ્ટમ ખાસ કરીને નૌકાદળના જહાજો અને દરિયાકાંઠાના સંરક્ષણ મથકો પર તૈનાત માટે યોગ્ય છે.
• પાકિસ્તાન સંઘર્ષ સાથે સુસંગતતા: પાકિસ્તાનના ડ્રોન હુમલા દરિયાકાંઠાના અને સરહદી વિસ્તારોને નિશાન બનાવે છે. VL-SRSAM ની જમાવટ આ વિસ્તારોમાં સંરક્ષણને વધુ મજબૂત બનાવશે.

3.આકાશ-એનજી (આકાશ નેક્સ્ટ જનરેશન)

• રેન્જ: 70-80 કિમી
• વિશેષતાઓ: આકાશ-એનજી એ ડીઆરડીઓ દ્વારા વિકસિત હાલની આકાશ મિસાઇલ સિસ્ટમનું અદ્યતન સંસ્કરણ છે. આ મધ્યમ અંતરની સિસ્ટમ ફાઇટર એરક્રાફ્ટ, ક્રુઝ મિસાઇલ અને ડ્રોનને નષ્ટ કરવામાં સક્ષમ છે. આકાશ-એનજીમાં અદ્યતન રડાર અને સીકર ટેકનોલોજીનો સમાવેશ થાય છે, જે તેને બરાક-8 જેવી આયાતી સિસ્ટમો સાથે તુલનાત્મક બનાવે છે. આ સિસ્ટમને ઇઝરાયલી બરાક-8 ના ભારતીય વિકલ્પ તરીકે જોવામાં આવે છે.
• તાજેતરનો વિકાસ: આકાશ-એનજીએ 2024 માં ઘણા સફળ પરીક્ષણો પૂર્ણ કર્યા, જેમાં ડ્રોન અને મિસાઇલ લક્ષ્યોને 100% ઇન્ટરસેપ્શન રેટ સાથે નષ્ટ કરવામાં આવ્યા. આ સિસ્ટમ 2025-26 સુધીમાં જમાવટ માટે તૈયાર થવાની અપેક્ષા છે.
• પાકિસ્તાનના મુકાબલામાં સુસંગતતા: મે 2025ના મુકાબલામાં, હાલની આકાશ સિસ્ટમે પાકિસ્તાની ડ્રોન અને મિસાઇલોનો નાશ કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. આકાશ-એનજીની વધેલી રેન્જ અને ચોકસાઈ તેને ભવિષ્યના જોખમો સામે વધુ અસરકારક બનાવશે.

ભારત-પાકિસ્તાન અથડામણ પછી નીચલા સ્તરની સિસ્ટમો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત

મે 2025 માં થયેલી અથડામણે નીચા સ્તરના હવાઈ જોખમો, ખાસ કરીને ડ્રોન અને ફરતા દારૂગોળોનો સામનો કરવાની જરૂરિયાત પર પ્રકાશ પાડ્યો. પાકિસ્તાને સસ્તા અને સરળતાથી ઉપલબ્ધ ડ્રોન સ્વોર્મનો ઉપયોગ કરીને ભારતીય લશ્કરી સ્થાપનોને નિશાન બનાવવાનો પ્રયાસ કર્યો.

ભારતની સંકલિત હવાઈ સંરક્ષણ પ્રણાલી, ખાસ કરીને આકાશ પ્રણાલી અને સી-યુએએસ ગ્રીડે આ જોખમોને સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ બનાવ્યા. આ સફળતાએ ભારતને ઓછી ક્ષમતાવાળી મિસાઇલ સિસ્ટમના વિકાસ અને જમાવટને પ્રાથમિકતા આપવા માટે પ્રેરિત કર્યું.

નિમ્ન-સ્તરીય સિસ્ટમો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાના મુખ્ય કારણો

• ડ્રોન ખતરોનો વધતો ખતરો: ડ્રોન સસ્તા, સરળતાથી ઉપલબ્ધ અને ગુપ્ત હુમલાઓ માટે અસરકારક છે. QR-SAM અને VL-SRSAM જેવી સિસ્ટમો આ જોખમોનો તાત્કાલિક નાશ કરવા માટે રચાયેલ છે.
• સુગમતા અને ગતિશીલતા: QR-SAM અને VL-SRSAM મોબાઇલ પ્લેટફોર્મ પર તૈનાત કરી શકાય છે. જે સરહદી વિસ્તારોમાં ઝડપી પ્રતિભાવ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
• સ્વદેશીકરણ: ત્રણેય સિસ્ટમો સંપૂર્ણપણે સ્વદેશી છે. જે બરાક-8 અને સ્પાયડર જેવી આયાતી સિસ્ટમો પરની નિર્ભરતા ઘટાડે છે.
• ખર્ચ-અસરકારક: ઓછા પાયે સિસ્ટમો સસ્તી અને સ્કેલેબલ છે. મોટા પાયે જમાવટ માટે યોગ્ય છે.