ભારતમાં વન નેશન વન ઈલેક્શન શક્ય છે ખરું? વિશ્વમાં કયા દેશોમાં આ રીતે થાય છે ચૂંટણી, શું છે ફાયદા-ગેરફાયદા

‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ (One Nation One Election) એ ભારતમાં લગભગ તમામ ચૂંટણીઓ એક જ સમયે યોજવાનો એક વિચાર છે. તેનો અર્થ એ છે કે દેશની કેન્દ્રીય સરકાર અને રાજ્ય સરકાર માટે અલગ-અલગ સમયે ચૂંટણી કરાવવાના બદલે, દર પાંચ વર્ષે એકસાથે ચુંટણી કરવામાં આવે. આ વિચાર સારો લાગે છે કારણ કે વન નેશન વન ઇલેક્શનથી સમય અને નાણાં બચાવી શકે છે, પરંતુ કેટલાક લોકો ચિંતા કરે છે કે તે કરવું મુશ્કેલ હોઈ શકે છે અને રાજ્ય સરકારની શક્તિને અસર કરી શકે છે. ‘વન નેશન વન ઇલેક્શન’ વિસ્તારપૂર્વક સમજીએ.

‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ ચર્ચમાં શા માટે?

દેશમાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજી શકાય કે કેમ તે જાણવા માટે કેન્દ્રએ ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદની અધ્યક્ષતામાં એક કમિટીની રચના કરી છે. કેન્દ્ર સરકારે 18 થી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવ્યું છે. વિશેષ સત્ર બોલાવવાના કેન્દ્રના નિર્ણય બાદ ‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ માટે કમિટી બનાવવા બાબતેની માહિતી સામે આવી છે. ‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ નું સૂચન ચૂંટણી પંચ દ્વારા 1983માં એટલે કે લગભગ 40 વર્ષ પહેલાં કરવામાં આવ્યું હતું. હવે 2023 માં, સરકારે આ પગલાની શક્યતાઓ અને સંભવિતતા શોધવા માટે એક સમિતિની રચના કરી છે.

‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ પર આ સમિતિની રચના એવા સમયે કરવામાં આવી છે જ્યારે પાંચ રાજ્યો નવેમ્બર-ડિસેમ્બરમાં આગામી વિધાનસભા ચૂંટણીની તૈયારી કરી રહ્યા છે, જે આગામી વર્ષે યોજાનારી લોકસભાની ચૂંટણી પહેલા યોજાશે. આગામી વર્ષે એપ્રિલ-મે મહિનામાં લોકસભાની ચૂંટણી યોજાવાની સંભાવના છે. તાજેતરના પગલાં સૂચવે છે કે સરકાર આમાંની કેટલીક ચૂંટણીઓ લોકસભાની ચૂંટણી સાથે યોજવાનું વિચારી શકે છે.

એક સાથે ચુંટણી યોજવાના ફાયદાઓ

•  જો લોકસભા અને વિધાનસભાની ચુંટણી એકસાથે કરવામાં આવે તો નાણાંની બચત થશે
• વહીવટી તંત્ર અને સુરક્ષા દળો પરનો બોજ ઘટશે
• સરકારી નીતિઓનો સમયસર અમલ થશે
• વહીવટી તંત્રમાં કામમાં આવતા મશીનો ચૂંટણી કાર્યક્રમ કરતાં વિકાસના કાર્યોમાં વધુ સામેલ થશે

શું પહેલા ક્યારેય ‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ થયું છે?

1951 થી 1967 વચ્ચેના સમયગાળામાં લોકસભા અને તમામ રાજ્યની વિધાનસભાની ચુંટણીઓ એકસાથે યોજાઈ હતી. 1951-52 માં સ્થાનિક સ્વરાજ્યની ચૂંટણી અને રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજાઈ હતી. આ પછી 1957, 1962 અને 1967માં લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણી એક સાથે થઈ.

1959માં, CPI ના નેતૃત્વવાળી સરકારને બરખાસ્ત કરવામાં આવી અને રાષ્ટ્રપતિ શાસન લગાવવામાં આવ્યું હતું. કેરળમાં 1960માં રાજ્ય ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી, જેના કારણે 1962માં જ્યારે સ્થાનિક સ્વરાજ્યની ચૂંટણી યોજાઈ ત્યારે રાજ્ય સરકારનું વિસર્જન કરવામાં ન આવ્યું. કેરળમાં 1964 માં ફરીથી રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરવામાં આવ્યું હતું. 1965માં ફરીથી ચૂંટણીઓ યોજાઈ પણ 1967 રાષ્ટ્રપતિ શાસન ચાલુ રહ્યું, જેના કારણે કેરળ વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ ફરી એકવાર સ્થાનિક સ્વરાજ્યની ચૂંટણી સાથે યોજવામાં આવી હતી.

એક સાથે ચૂંટણી યોજવામાં આવતા અવરોધો

કેટલીક વિધાનસભાઓના સમય પહેલાના વિસર્જિત થવાના કારણે 1968 અને 1969 માં, પ્રથમ વખત એક સાથે ચૂંટણી થવામાં બધા આવી હતી. તે જ સમયે, ચોથી લોકસભા પણ સમય પહેલા ભંગ થઈ ગઈ હતી, જેના કારણે 1971 માં નવી ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી.

2019ની લોકસભા ચૂંટણી બાદ ઘણા રાજ્યોમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજાઈ છે. એપ્રિલ-મે 2019 થી શરૂ કરીને, અત્યાર સુધી ઘણા રાજ્યોમાં ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી. હાલમાં દર વર્ષે લગભગ 5-7 રાજ્યોમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજાય છે. જેથી વારંવાર ચૂંટણીના કારણે જનજીવન ખોરવાઈ જાય છે.

2015 માં, કર્મચારી, જાહેર ફરિયાદ, કાયદો અને ન્યાય અંગેની સંસદીય સ્થાયી સમિતિએ કહ્યું હતું કે…

• વારંવારની ચૂંટણીઓ સામાન્ય જાહેર જીવનમાં બાધા ઉત્પન્ન કરે છે
• આવશ્યક સેવાઓની કામગીરીને અસર કરે છે
• રાજકીય રેલીઓ યોજવાથી રોડ ટ્રાફિકમાં વિક્ષેપ પડે છે
• નોઈસ પોલ્યુશન થાય છે
• ચૂંટણીના કારણે સરકાર અને અન્ય હોદ્દેદારોને મોટાપાયે ખર્ચ કરવો પડે છે
• સુરક્ષા દળોને લાંબા સમય સુધી તૈનાત કરવા પડે છે.

આ પક્ષો એક સાથે ચૂંટણીના વિરોધમાં છે

કેટલાક પક્ષોએ ‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ યોજવાના વિચારને નકારી કાઢ્યો હતો. AIMIM એ ‘વન નેશન વન ઈલેક્શન’ યોજવાનો વિરોધ કર્યો હતો. આ વિચારને નકારી કાઢતાં તૃણમૂલ કોંગ્રેસે કહ્યું હતું કે ચૂંટણી સ્થગિત કરવી એ અલોકતાંત્રિક અને ગેરબંધારણીય છે. CPIએ આ વિચારને અવ્યવહારુ ગણાવીને નકારી કાઢ્યો. કોંગ્રેસે પણ તેને અવ્યવહારુ ગણાવીને ફગાવી દીધો હતો. NCPનો પણ આવો જ મત હતો.

પ્રથમ વખત ચૂંટણી પંચે 1983માં સૂચન આપ્યું હતું

ચૂંટણી પંચ દ્વારા સૌપ્રથમવાર 1983માં એકસાથે ચૂંટણીનું સૂચન કરવામાં આવ્યું હતું. તે વર્ષે પ્રકાશિત થયેલા ભારતના ચૂંટણી પંચના પ્રથમ વાર્ષિક અહેવાલમાં આ વિચાર ઉભરી આવ્યો હતો. આ વિચાર કાયદા પંચ તરફથી 1999માં આવ્યો હતો. 1999માં, જસ્ટિસ બી.પી. જીવન રેડ્ડીની આગેવાની હેઠળના કાયદા પંચે ચૂંટણી કાયદાના સુધારા પર તેનો 170મો અહેવાલ રજૂ કર્યો હતો. તેણે ચૂંટણી સુધારણાના ભાગરૂપે એક સાથે ચૂંટણી યોજવાની ભલામણ કરી હતી.

2015 માં, કર્મચારી, જાહેર ફરિયાદો, કાયદો અને ન્યાય પરની સંસદીય સ્થાયી સમિતિએ તેના 79મા અહેવાલમાં લાંબા ગાળાના સુશાસન માટે એકસાથે ચૂંટણીઓ યોજવાનું સૂચન કર્યું હતું અને તેની સંભવિતતા પણ તપાસી હતી. 2017માં, નીતિ આયોગે એકસાથે ચૂંટણી યોજવાના મુદ્દે એક રિપોર્ટ પણ તૈયાર કર્યો હતો. 30 ઓગસ્ટ, 2018 ના રોજ, જસ્ટિસ બી.એસ. ચૌહાણની આગેવાની હેઠળના કાયદા પંચે એક સાથે ચૂંટણીઓ અંગેનો તેનો ડ્રાફ્ટ રિપોર્ટ બહાર પાડ્યો હતો. રિપોર્ટમાં એકસાથે ચૂંટણી યોજવા સંબંધિત કાયદાકીય અને બંધારણીય પ્રશ્નોની તપાસ કરવામાં આવી હતી.

એકસાથે ચૂંટણી મતદારોના વર્તનને પ્રભાવિત કરશે

IDFC સંસ્થા દ્વારા એકસાથે ચૂંટણીઓ મતદારોના વર્તનને કેવી રીતે અસર કરી શકે છે તે અંગેનું વિશ્લેષણ દર્શાવે છે, કે જ્યારે ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજાય ત્યારે લોકસભા અને વિધાનસભા બંને માટે મતદારો એક જ પક્ષને મત આપે તેવી સરેરાશ 77 ટકા શક્યતા છે. બીજી બાજુ, વિવિધ સ્થાનિક અને રાજ્ય-સ્તરના મુદ્દાઓ સમયાંતરે ચૂંટણીને પ્રભાવિત કરે છે.

એકસાથે ચૂંટણી યોજવા બંધારણની જોગવાઈમાં બદલાવ જરૂરી

બંધારણની કલમ 83, 85, 172, 174 અને 356 ની જોગવાઈઓમાં સુધારો કર્યા વિના લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજી શકાય નહીં. એકસાથે ચૂંટણી યોજવા માટે, સંઘ અને રાજ્ય વિધાનસભા માટે નિશ્ચિત કાર્યકાળ હોવો જરૂરી છે.

ચૂંટણી કરાવવાનો અંદાજિત ખર્ચ

અલગ-અલગ લોકસભા અને વિધાનસભા ચૂંટણીઓ કરાવવાનો અંદાજિત ખર્ચ રૂ. 10,000 કરોડ છે. 2018માં લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાઓની ચૂંટણીઓ કરાવવાનો અંદાજિત ખર્ચ 4500 કરોડ રૂપિયા છે.

ચૂંટણી ખર્ચ કોણ ઉઠાવે છે?

લોકસભા ચૂંટણીનો સમગ્ર ખર્ચ ભારત સરકાર દ્વારા ઉઠાવવામાં આવે છે. રાજ્ય વિધાનસભાઓની ચૂંટણી સંબંધિત રાજ્ય સરકારો દ્વારા હાથ ધરવામાં આવે છે. જો લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજવામાં આવે, તો ખર્ચ ભારત સરકાર અને સંબંધિત રાજ્ય સરકારો વચ્ચે વહેંચવામાં આવે છે. જ્યારે ચૂંટણી લોકસભાની હોય તો પણ કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવાનો ખર્ચ સંબંધિત રાજ્ય સરકારો ભોગવે છે.

સુરક્ષા અને પોલીસ દળોને અહીં લાંબા સમય સુધી રોકાવું પડે છે

દર 6 મહિનામાં લગભગ 2-5 રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં ચૂંટણી યોજાય છે, જેના કારણે કેન્દ્રીય સુરક્ષા દળો અને રાજ્ય પોલીસ દળોને લાંબા સમય સુધી ફરજ બજાવતા હોય છે. આવી સ્થિતિ સ્પષ્ટપણે ગેરવાજબી માનવામાં આવે છે કારણ કે સશસ્ત્ર પોલીસ દળને અન્ય આંતરિક સુરક્ષા હેતુઓ માટે વધુ સારી રીતે તૈનાત કરી શકાય છે. તેઓનો ઉપયોગ મૂળભૂત જવાબદારીઓ માટે થઈ શકે છે જેના માટે આ દળો વિકસાવવામાં આવ્યા હતા.

વિશ્વના દેશોમાં એક સાથે ચૂંટણી

બ્રાઝિલ, કોલંબિયા અને ફિલિપાઈન્સમાં (રાષ્ટ્રપતિનું સરકારનું સ્વરૂપ), રાષ્ટ્રપતિ પદ માટેની ચૂંટણીઓ અને વિધાનસભા સ્તરે એકસાથે યોજાય છે. જયારે દક્ષિણ આફ્રિકા અને સ્વીડનમાં સ્થાનિક સ્વરાજ્યની ચૂંટણી અને પ્રાંતીય ચૂંટણી બંને એક સાથે યોજાય છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં, સ્થાનિક સ્વરાજ્યની ચૂંટણી અને પ્રાંતીય ચૂંટણીઓ એકસાથે પાંચ વર્ષ માટે યોજાય છે અને મ્યુનિસિપલ ચૂંટણીઓ બે વર્ષ પછી યોજાય છે.

સ્વીડનમાં રાષ્ટ્રીય વિધાનસભા અને પ્રાંતીય ધારાસભા અને સ્થાનિક સંસ્થાઓ/મ્યુનિસિપલ એસેમ્બલીની ચૂંટણીઓ ચાર વર્ષ માટે નિશ્ચિત તારીખે એટલે કે સપ્ટેમ્બરના બીજા રવિવારે યોજાય છે.