પાડોશી દેશ બાંગ્લાદેશમાં બળવો થયો છે. વડા પ્રધાન શેખ હસીનાને રાજીનામું આપવાની ફરજ પડી છે અને હવે તેઓ પોતાનો દેશ છોડીને ભારતમાં છે. બીજી તરફ બાંગ્લાદેશમાં સેનાએ સત્તા સંભાળી છે અને વચગાળાની સરકાર બનાવવાની જાહેરાત કરી છે. જ્યારે ભારતમાં સર્વપક્ષીય બેઠકમાં આ સંકટનો સામનો કરવાના રસ્તાઓ શોધવામાં આવી રહ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં એક મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું બાંગ્લાદેશમાં આ સંકટ ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા માટે નુકસાનકારક છે કે તેનાથી કોઈ ફાયદો થઈ શકે છે?
દ્વિપક્ષીય વેપાર લગભગ 13 અબજ ડોલરનો
ભારત અને બાંગ્લાદેશ સમગ્ર દક્ષિણ એશિયામાં સૌથી મજબૂત સાથી તરીકે ઓળખાય છે. છેલ્લા 10 વર્ષમાં બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો નવી ઊંચાઈએ પહોંચ્યા છે. નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં બંને વચ્ચેનો દ્વિપક્ષીય વેપાર લગભગ 13 અબજ ડોલરનો હતો. આવી સ્થિતિમાં બાંગ્લાદેશમાં તખ્તાપલટની અસર બિઝનેસ પર પડે તે અનિવાર્ય છે.
ભારતે ગયા વર્ષે જી-20 સમિટમાં નિરીક્ષક દેશ તરીકે બાંગ્લાદેશને આમંત્રણ આપ્યું હતું. આ પછી ઓક્ટોબર 2023માં બંને વચ્ચે ફ્રી ટ્રેડ એગ્રીમેન્ટ (FTA) અંગે વાતચીત શરૂ થઈ હતી. વર્લ્ડ બેંકના મતે આ FTAથી બંને દેશોને ફાયદો થયો હશે. આ સાથે બાંગ્લાદેશની ભારતમાં નિકાસ 297% વધશે, જ્યારે ભારતનું FTA પણ 172% વધશે. જો કે નવા સંજોગોમાં આ સમજૂતીની રૂપરેખા શું હશે તે તો ભવિષ્યમાં જ ખબર પડશે.
જો ભારતની આયાત અને નિકાસની વાત કરીએ તો સૌથી મોટો ફટકો ભારતના કપાસના વ્યવસાય અને તેની નિકાસને પડી શકે છે. ભારત દર વર્ષે બાંગ્લાદેશમાં આશરે $2.4 બિલિયનના કપાસની નિકાસ કરે છે. વાણિજ્ય મંત્રાલયના ડેટા અનુસાર નાણાકીય વર્ષ 2012-13માં ભારત દ્વારા કુલ કપાસની નિકાસમાંથી માત્ર 16.8% જ બાંગ્લાદેશમાં હતી. નાણાકીય વર્ષ 2023-24 સુધીમાં બાંગ્લાદેશનો હિસ્સો વધીને 34.9% થઈ જશે.
કપાસ ઉપરાંત ભારત બાંગ્લાદેશને ઇંધણ સપ્લાય કરે છે. તે બાંગ્લાદેશમાં ભારતની નિકાસમાં બીજા નંબરનો સૌથી મોટો હિસ્સો ધરાવે છે. આ સિવાય બાંગ્લાદેશના માર્કેટમાં ભારતીય કંપનીઓની મોટી હાજરી છે. અદાણી ગ્રુપની કંપની અદાણી વિલ્મર બાંગ્લાદેશની સૌથી મોટી કુકિંગ ઓઈલ બ્રાન્ડની માલિક છે. ભારતીય ઓટો કંપનીઓ પણ ત્યાં મોટા પાયે નિકાસ કરે છે.
બળવા પહેલા જ વેપાર બજાર તૂટી રહ્યું હતું
ભારત-બાંગ્લાદેશ સૌથી મજબૂત બિઝનેસ અને રાજકીય ભાગીદારો બની શકે છે. આમ છતાં છેલ્લા કેટલાક સમયથી બંને દેશો વચ્ચેના વેપારમાં ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો. તેનું એક મોટું કારણ બાંગ્લાદેશની આર્થિક કટોકટી છે જે ત્યાંના વિદ્રોહના અનેક કારણોમાંનું એક છે. બાંગ્લાદેશ ભારત માટે 8મો સૌથી મોટો નિકાસ ભાગીદાર છે, પરંતુ નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં બાંગ્લાદેશમાં ભારતની નિકાસ લગભગ 9.5 ટકા ઘટી છે.
જ્યારે બાંગ્લાદેશથી આયાતમાં પણ 8.7%નો ઘટાડો નોંધાયો છે. એટલું જ નહીં નાણાકીય વર્ષ 2022-23માં બાંગ્લાદેશને વાર્ષિક ધોરણે ભારતની નિકાસમાં 24.4%નો ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો. કદાચ તેથી જ નિષ્ણાતો બંને દેશો વચ્ચે FTA જરૂરી ગણાવી રહ્યા છે.
શું થશે Zara અને H&M નું
બાંગ્લાદેશની વર્તમાન સ્થિતિથી માત્ર ભારતને જ નુકસાન થશે એવું કહી શકાય નહીં. આનું કારણ કપડા ઉદ્યોગમાં ભારતની નોંધપાત્ર ભાગીદારી છે. બાંગ્લાદેશ હાલમાં વિશ્વના સૌથી મોટા વસ્ત્રોના નિકાસકારોમાંનું એક છે. ઝારા અને એચએન્ડએમ જેવી મોટી લોકપ્રિય ફેશન બ્રાન્ડના કપડાં મોટાભાગે બાંગ્લાદેશમાં ઉત્પાદિત થાય છે. બાંગ્લાદેશની કુલ નિકાસમાં ગારમેન્ટ અથવા એપેરલ ઉદ્યોગનો હિસ્સો 83% છે.
ચીનને ફાયદો થઈ શકે છે
બાંગ્લાદેશ વિશ્વનો ત્રીજો સૌથી મોટો કપડાં નિકાસકાર દેશ છે. પરંતુ હાલની અશાંતિના કારણે બાંગ્લાદેશના એપરલ ઉદ્યોગને ખરાબ અસર થઈ શકે છે. તેનાથી ચીનને ફાયદો થઈ શકે છે, પરંતુ ભારત માટે પણ આ એક મોટી તક છે. ભારત વિશ્વમાં 6ઠ્ઠું સૌથી મોટું વસ્ત્રોની નિકાસકાર દેશ છે. આવી સ્થિતિમાં ભારત આ તકનો લાભ ઉઠાવીને પોતાની સ્થિતિ મજબૂત કરી શકે છે.
