ઘટના 1965ની છે. આઝાદીના 18 વર્ષ બાદ 1965માં ફરી એકવાર ભારત અને પાકિસ્તાન સામસામે હતા. 1965ના એપ્રિલ મહિનામાં ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે યુદ્ધ છેડાયેલું હતું. સરહદો સળગતી હતી. હજી આઝાદી બાદ દેશ ધીરે ધીરે સ્થાયી થઈ રહ્યો હતો. ત્યારે અપલખણું પાકિસ્તાન સરહદ પર કાંકરીચાળો કરતું હતું. જે સ્થિતિ વકરતા યુદ્ધની પરિસ્થિતિ સર્જાઈ હતી. આ યુદ્ધ તો ભારત જીતી ગયું. પરંતુ આ યુદ્ધે ગુજરાતના તત્કાલીન મુખ્યપ્રધાન છીનવી લીધા.
1965ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન ગુજરાતના પૂર્વ મુખ્યમંત્રી બળવંતરાય મહેતાનું શહીદ થવું. આ ઘટનાને ભારતીય રાજકીય ઇતિહાસમાં પ્રથમવાર એવું માનવામાં આવે છે જ્યારે કોઇ રાજ્યના પૂર્વ મુખ્યમંત્રીની હત્યા વિદેશી હમલામાં થઈ હોય.
તે સમયનો માહોલ:
-
યુદ્ધના દિવસો: એપ્રિલથી સપ્ટેમ્બર 1965 દરમિયાન ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે કઠિન યુદ્ધ ચાલી રહ્યું હતું.
-
કચ્છનું મહત્વ: કચ્છ પાકિસ્તાનની સરહદ સાથે જોડાયેલું હોવાથી તે વિસ્તારે વિશેષ સેનાસ્થિતિ અને જોખમ હતો.
-
સૈનિકોનો ઉત્સાહ વધારવાનો પ્રયાસ: બળવંતરાય મહેતા કચ્છની સરહદ પર સૈનિકોનું મનોબળ વધારવા માટે ગયા હતા.
-
18 સપ્ટેમ્બર, 1965: આ તારીખે તેઓ તેમના પાઈલટ અને પત્ની સાથે હેલિકોપ્ટર દ્વારા ત્યાં જવા નીકળ્યા હતા.
હુમલો:
-
પાકિસ્તાનનું ફાઈટર જેટ — F-86 સેબર જેટ, પાઈલટ કૈસ મઝહર હુસૈન —એ હમલો કર્યો.
-
હુમલામાં બળવંતરાય મહેતા, તેમની પત્ની સરોજિની મહેતા અને હેલિકોપ્ટરના પાઈલટ સહિત કુલ 8 લોકો શહીદ થયા.
-
હમલો શંકાના આધારે થયો હતો કારણ કે પાકિસ્તાની પાઈલટે આ હેલિકોપ્ટરને ભારતીય લશ્કરી હેલિકોપ્ટર ગણાવ્યું હતું.
મહત્ત્વ:
-
આ ઘટના માત્ર યુદ્ધનો ભાગ નથી, પણ ભારતના નાગરિક નેતાઓ પર થયેલો સીધો હુમલો હતો.
-
એ ભારત-પાકિસ્તાન સંબંધોની કઠોરતા દર્શાવે છે.
દુખદ ઈતિહાસનો જીવંત પરિચય છે, જેમાં દેશના એક પૂર્વ મુખ્યમંત્રીનો અવસાન વિદેશી હમલાની વેળાએ થયો. કૈસ મઝહર હુસૈનની બીબીસીને આપેલી વાતચીત આ ઘટના પાછળના માનવિય અને સૈન્ય સંજોગો બંનેને પ્રકાશિત કરે છે.
કૈસ મઝહર હુસૈનનું વર્ણન – એક આંતરિક સંઘર્ષ:
-
રડાર પરથી નિર્દેશ: ટેક ઓફ બાદ 20,000 ફૂટની ઉંચાઈ પર જવા અને પછી નીચે 3,000 ફૂટે જવા જણાવ્યું.
-
એરક્રાફ્ટ જોઈને first response: તેને initially ભારતીય જેટ માન્યું, પણ નિકટ જઈ ખબર પડી કે તે સિવિલિયન પ્લેન છે.
-
પ્લેનના પાઈલટની શાંતિની નિશાની: પાઈલટે વિંગ હલાવીને ‘મુલાકાતી’ સંકેત આપ્યો — એટલે “અમને જવા દો”.
-
કંટ્રોલ તરફથી દબાણ: કંટ્રોલર તરફથી સ્પષ્ટ આદેશ મળ્યા બાદ કૈસે માત્ર 100 ફૂટની દુરીથી ફાયર કર્યો.
-
પ્લેન તત્કાળ પછડાયું અને 9 લોકોનો ભોગ લેવાયો — જેમાં બળવંતરાય મહેતા, તેમની પત્ની અને પાઈલટ એમ.જે. એન્જિનિયર સહિત તમામ શામેલ.
કેટલાંક વિશિષ્ટ પાસાં:
-
આ ઘટનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કૈસ પોતાની જાતે ઈચ્છતો નહોતો કે એક નિર્દોષ સિવિલિયન વિમાનને નિશાન બનાવે, પણ સૈન્ય નિયંત્રણના આદેશને માને તે અનિવાર્ય હતું.
-
વિમાનનું નામ ‘શેષ’ હતું, જે પણ એ સમયના લોકપ્રિય HAL OTTER પ્રકારના વિમાનોમાંનું એક હતું.
શહીદોના નામ:
હજુ સુધી જાહેર થયેલા દસ્તાવેજો પ્રમાણે, આ વિમાનમાં સવાર કુલ 9 જણા હતા:
-
બળવંતરાય મહેતા
-
સરોજિની મહેતા (પત્ની)
-
એમ.જે. એન્જિનિયર (પાઈલટ)
4–9. અન્ય સત્તાવાર અધિકારીઓ અને સહયોગી, જેમના નામ વિશ્લેષણ પછી જણાય છે.
આ ઘટના 1965ના યુદ્ધ દરમિયાન એક કાળા દિવસ તરીકે ઓળખાય છે. દેશના નેતાઓને પણ એ યુદ્ધમાંથી બચાવ ન રહ્યો — જે ભવિષ્યમાં યુદ્ધની વિપત્તિઓ માટે નીતિગત અને માનવધર્મી ચર્ચાઓ માટે આધાર બની.
બળવંતરાય મહેતા સાહેબના કાર્યકાળ અને વિઝનને શ્રદ્ધાંજલિરૂપે રજૂ કર્યું છે. હકીકતમાં, તેઓ માત્ર 2 વર્ષ સીએમ તરીકે રહ્યા હોવા છતાં પણ ગુજરાતના ઔદ્યોગિક અને ઊર્જા ક્ષેત્રે વૃદ્ધિશીલ દિશામાં પગલાં ભર્યા હતા.
બળવંતરાય મહેતાનું શાસન – મુખ્ય નોંધપાત્ર કાર્યો:
-
ધુવારણ વીજળી મથક (Thermal Power Station):
ગુજરાતની ઊર્જા આવશ્યકતાઓ પૂરી કરવા માટે તેમના સમયગાળામાં ધુવારણમાં વીજ મથકની સ્થાપના થઈ – જે તે સમયના દ્રષ્ટિએ વિઝનરી પગલું હતું. -
ઔદ્યોગિક વિસ્તારોની સ્થાપના:
દરેક જિલ્લામાં ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે ખાસ ઉદ્યોગ વિસ્તારો રચવામાં આવ્યા, જેને કારણે ઘણા વિસ્તારોમાં નોકરીઓ અને સ્થાનિક વિકાસને વેગ મળ્યો. -
વડોદરા કોયલી રિફાઇનરી:
ગુજરાતમાં એ સમયમાં સૌપ્રથમ પેટ્રોલિયમ રિફાઈનરી ખોલવાની દિશામાં તેઓએ પગલું લીધું, જે પછી વિઝખાપટનમ જેવી જગ્યાઓ કરતા વડોદરાનું ઔદ્યોગિક મહત્વ વધી ગયું. -
અલગ સૌરાષ્ટ્રની માગ શાંત પડી:
તેમના સમયગાળામાં સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાત વચ્ચેના સાંસ્કૃતિક અને રાજકીય મતભેદ શાંત થયા. તેઓએ એકતા જાળવી રાખવાનો દ્રઢ પ્રયાસ કર્યો.
શક્યતાઓ જો તેઓ જીવિત રહેત…
-
તેમનું દૂરંદેશી નેતૃત્વ ગુજરાતને વધુ શક્તિશાળી ઔદ્યોગિક રાજય બનાવી શકત.
-
શૈક્ષણિક અને બાહ્ય રોકાણનું બેઝ વધુ મજબૂત બનત.
-
તેઓ એશિયન મોડેલ ઓફ પ્લાન્ડ ડેવલપમેન્ટ તરફ ગુજરાતને દોરી શકે તેમ હતા.
પાકિસ્તાનના હુમલામાં આ દેશે માત્ર એક રાજકીય નેતા નહિ, પણ એક વિચારશીલ વિકાસશીલ દ્રષ્ટા ગુમાવ્યો હતો.
