ઉત્તર કાંડ (રામાયણ) અનુસાર, કૃતયુગમાં મધુ નામના દૈત્ય રાજાએ મધુવન નામના વનમાં રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. મધુ એક ધર્મનિષ્ઠ દૈત્ય હતો અને તેણે ભગવાન શિવની આરાધના કરીને તેમને પ્રસન્ન કર્યા હતા. શિવજીએ મધુને એક શક્તિશાળી ત્રિશૂલનું વરદાન આપ્યું હતું. મધુના પુત્ર લવણાસુરે આ ત્રિશૂલનો ઉપયોગ કરીને લોકો પર અત્યાચાર શરૂ કર્યો. શ્રી રામના ભાઈ શત્રુઘ્ને લવણાસુરનો વધ કરીને મધુવનમાં મધુરા નામનું શહેર સ્થાપ્યું, જે આગળ ચાલીને મથુરા તરીકે ઓળખાયું.
મથુરાનું ઐતિહાસિક મહત્વ
-
કુષાણ યુગ (પ્રથમ સદી ઈસવી):
કુષાણ વંશના શાસકો, ખાસ કરીને કનિષ્ક, મથુરાને બૌદ્ધ અને હિંદુ કલા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ કેન્દ્ર બનાવ્યું. મથુરા સ્કૂલ ઑફ આર્ટ ઊભી થઈ, જેમાં અનેક બૌદ્ધ પ્રતિમાઓ તથા હિંદુ દેવદેવીઓની મૂર્તિઓ બનાવાઈ. -
ગુપ્ત યુગ (ચોથી-પાંચમી સદી):
આ યુગને ભારતીય સંસ્કૃતિનું સુવર્ણ યુગ માનવામાં આવે છે. મથુરામાં શિલ્પકલા અને ધાર્મિક સાહિત્યનો વિકાસ થયો. ઘણા મંદિરોનું નિર્માણ પણ થયું. -
મુઘલ અને ઈસ્લામી યુગ:
આ સમયગાળામાં મથુરામાં તબાહીઓ પણ થઈ, ખાસ કરીને ઔરંગઝેબના શાસન દરમિયાન. કૃષ્ણ જન્મભૂમિ પર મસ્જિદ બનાવવામાં આવી હતી.
ધાર્મિક મહત્વ
-
શ્રી કૃષ્ણ જન્મભૂમિ:
અહીં એક પવિત્ર મંદિર છે જ્યાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણનો જન્મ થયો હતો. આ સ્થળે દર વર્ષે જન્માષ્ટમીનો ભવ્ય ઉત્સવ ઉજવાય છે. -
દ્વારકા ધીશ મંદિર, વિશ્વનાથ ઘાટ, કેશવદેવ મંદિર વગેરે સ્થાન પણ અત્યંત પવિત્ર ગણાય છે.
-
યમુના નદીના ઘાટો:
યમુના નદીના તટે મથુરા વસેલું છે, અને પૌરાણિક માન્યતા પ્રમાણે શ્રી કૃષ્ણ અહીં બાળપણમાં રમ્યા હતા.
સાંસ્કૃતિક વારસો
-
મથુરા શૈલીની શિલ્પકલા:
મથુરાની શિલ્પ શૈલી બૌદ્ધ, જૈન અને હિંદુ ધર્મની પ્રતિમાઓ માટે જાણીતી છે. તેની વિશેષતા નરમ પિંક પથ્થરમાં અદભૂત કારીગરી છે. -
લોકસાહિત્ય અને કાવ્ય:
ભક્તિ યુગમાં મથુરા અને આસપાસના વિસ્તારમાં ઘણા સંતો અને કવિઓએ કૃષ્ણભક્તિ પર આધારિત સાહિત્ય રચ્યું.
કુષાણ યુગમાં મથુરાની કલા અને સંસ્કૃતિ પોતાનાં ઉચ્ચતમ શિખરે પહોંચી હતી. મથુરાની કલાત્મક પરંપરા પૈકી સૌથી જાણીતી અને અસરકારક શૈલી ‘મથુરા શૈલી’ તરીકે ઓળખાય છે. સમ્રાટ કનિષ્ક, હુવિષ્ક અને વાસુદેવના શાસનકાળમાં અહીંનાં શિલ્પકલા કેન્દ્રો (આટેલિયર્સ) અત્યંત ઉન્નત અને સક્રિય બન્યા, જેના પરિણામે આ સમયગાળો મથુરા શિલ્પકલા માટે એક સુવર્ણ યુગ તરીકે ગણાય છે.
ગુપ્ત યુગ ભારતનો “સાંસ્કૃતિક સુવર્ણ યુગ” ગણાય છે. અને મથુરા તેમાં ખૂબ જ મહત્વનું કેન્દ્ર રહ્યું છે. મથુરામાં ગુપ્ત શાસકોના સમયમાં સુંદર ભવિષ્યદ્રષ્ટિ મંદિરો અને મૂર્તિઓ બનાવાઈ, જેમાં નમ્રતા, આદર, અને આધ્યાત્મિકતા દર્શાવતી કળા સ્પષ્ટ છે.
મથુરા માત્ર હિન્દુ ધર્મમાં નહીં, પરંતુ બૌદ્ધ ધર્મ માટે પણ એક અતિ મહત્વપૂર્ણ સ્થળ રહ્યું છે. ઇ.સ. પૂર્વ 3મી સદીથી લઈને ઇ.સ. પૂર્વ 5મી સદી સુધી, મથુરા બૌદ્ધ પ્રવૃત્તિઓનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ કેન્દ્ર હતું.
શાહજહાં દ્વારા મથુરાના કેટલાક મંદિરો નષ્ટ કરવામાં આવ્યા હતા, પણ તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ મુગલ શૈલીમાં નવા મસ્જિદોનું નિર્માણ કરવો હતો. કેટલાક ઐતિહાસિક સ્ત્રોતો મુજબ, કૃષ્ણ જન્મભૂમિ નજીકના મંદિરો તોડીને ત્યાં ઈદગાહ મસ્જિદ બાંધવામાં આવી હતી.
ઔરંગઝેબના શાસનકાળમાં ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા વધુ તીવ્ર થઈ. ઇ.સ. 1669માં ઔરંગઝેબે દેશના અનેક સ્થળોએ હિન્દુ મંદિરો તોડવાનું આદેશ આપ્યો હતો. જેમાં કાશી, મથુરા અને સોમનાથ જેવા સ્થળોનો સમાવેશ થાય છે.મથુરાની શ્રી કેશવદેવ મંદિર, જે કૃષ્ણ જન્મસ્થળ તરીકે ઓળખાતી હતી, તેને તોડી તેની જગ્યાએ “શાહી ઈદગાહ મસ્જિદ” બાંધવામાં આવી હતી
મથુરા હિન્દુ ધર્મના મુખ્ય તીર્થસ્થળોમાંના એક તરીકે ઓળખાય છે અને તેનું મહત્વ શ્રી કૃષ્ણના જન્મસ્થળ તરીકે અદ્વિતીય છે. અહીંના મુખ્ય ધાર્મિક સ્થળો એવા છે:
1. શ્રી કૃષ્ણ જન્મભૂમિ મંદિર:
શ્રીકૃષ્ણનો જન્મ જે કારાગૃહમાં થયો હતો, તે સ્થાન આજે ભવ્ય મંદિર તરીકે વિકસિત છે. અહીંનું ગર્ભગૃહ શ્રદ્ધાળુઓ માટે અત્યંત પવિત્ર સ્થાન માનવામાં આવે છે.
2. દ્વારકાધીશ મંદિર:
આ મંદિરની સ્થાપના 1814માં વૈષ્ણવ સમ્પ્રદાયના સભ્યો દ્વારા થઈ હતી. ભવ્ય શિલ્પકલા અને ધાર્મિક પરંપરાઓ માટે આ મંદિર પ્રસિદ્ધ છે.
3. વિશ્વામિત્ર ઘાટ, વિષ્ણુ ઘાટ અને કૃષ્ણ ઘાટ:
યમુના નદીના તટે આવેલા અનેક ઘાટોમાં ધાર્મિક સ્નાન અને પૂજા અર્ચનાનું વિશેષ મહત્વ છે. અહીં ખાસ કરીને શ્રી કૃષ્ણ સાથે જોડાયેલા તહેવારો દરમ્યાન ભીડ ઉમટી પડે છે.
4. હોળી અને જનમાષ્ટમી:
મથુરામાં આ તહેવારો અત્યંત ધૂમધામથી ઉજવાય છે. હોળી મથુરા અને વૃંદાવનની વિશેષ ઓળખ છે, જયાં રંગોના મેળા અને કીર્તનોથી વાતાવરણ ગુંજી ઉઠે છે.
5. ભૂગોળિક અને આધ્યાત્મિક કેન્દ્ર:
યમુના નદીના તટે વસેલું આ શહેર વાર્તાલાપ, લીલાઓ અને કૃષ્ણ ભક્તિ માટે જાણીતું છે. અહીં ભક્તો માત્ર દર્શન માટે જ નહીં, પરંતુ આધ્યાત્મિક શાંતિ માટે પણ આવે છે.
