ગરુડ પુરાણ અને હિંદુ શાસ્ત્રોના કેટલાક અન્ય ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે પાંચ વર્ષથી નાની ઉંમરના બાળક અથવા ગર્ભમાં મૃત્યુ પામેલા શિશુ માટે અગ્નિસંસ્કાર નહીં પરંતુ દફનવિધી (સમાધિ) કરવામાં આવે છે.**
આ પરંપરાનું કારણ:
- અપરિપક્વ આત્મા – માનવામાં આવે છે કે 5 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકની આત્મા હજુ સંપૂર્ણ વિકસિત નથી અને તે પાપ-પુણ્યથી મુક્ત હોય છે.
- સંસારિક બંધનોથી મુક્ત – નાના બાળક પર સંસારિક બોજ અને કર્મફળ નહીં હોય, તેથી તેનું અગ્નિસંસ્કાર કરવાને બદલે દફનાવવાનું વધુ શ્રેષ્ઠ ગણાય છે.
- અગ્નિસંસ્કારના વિધિથી વિમુક્ત – પુરાણોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે 5 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકના માટે સંપૂર્ણ પિંડદાન, શ્રાદ્ધ કે તરપણ વિધિની આવશ્યકતા નથી.
- જળ અથવા ધરતીમાં વિલીન કરવાનો રિવાજ – કેટલાક કિસ્સાઓમાં બાળકના મૃતદેહને ગંગા નદીમાં વિસર્જિત કરવાનું અથવા વિશેષ સ્થળે દફનાવવાનું દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
આજના સમયમાં આ પરંપરાના અનુસરણ વિશે:
- કેટલાક સમાજમાં હજી પણ દફનવિધિ પ્રચલિત છે, જ્યારે કેટલાક લોકો અગ્નિસંસ્કાર કરવાનું પસંદ કરે છે.
- જો શાસ્ત્રીય રીતોનુ પાલન કરવાનું હોય, તો દફનવિધિ અને પિંડદાન વિના શ્રાદ્ધ વિધિ કરવાનું શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે.
ગરુડ પુરાણમાં અને હિંદુ ધર્મના અન્ય ગ્રંથોમાં આ વાત સ્પષ્ટ રીતે ઉલ્લેખવામાં આવી છે કે જ્યારે બાળક જન્મે છે ત્યારે તેનું મન અને આત્મા સંસારિક ઈચ્છાઓથી મુક્ત હોય છે.
ગરુડ પુરાણ અનુસાર બાળક અને આત્મા વિશે:
- બાળક ઈચ્છાવિહોણું હોય છે – જ્યારે કોઈ બાળક જન્મે છે, ત્યારે તેને મોહ-માયાનો કે આકર્ષણોનો આસરો નથી. તેથી તેનું મન શૂન્ય (ખાલી) હોય છે.
- શરીર સાથે કોઈ બળવાન બંધન નથી – બાળકને પોતાના શરીર સાથે એટલી પ્રબળ ઓળખ નથી હોતી જેટલી એક વૃદ્ધ મનુષ્યને હોય. તેથી જો બાળકનું અવસાન થાય, તો તે સરળતાથી આત્માના મોક્ષ માર્ગે આગળ વધી શકે છે.
- અપરિપક્વ કર્મફળ અને બંધન – નાના બાળકના જીવનમાં મોટાભાગે કોઈ મોટું પાપ કે પુણ્ય નહીં હોય, અને તેનું આ જીવન માત્ર તેની આત્માની યાત્રાનો એક ભાગ હોય છે.
- શરીર છોડવાની સરળતા – બાળમૃત્યુના સંદર્ભમાં, તેની આત્મા સંસાર સાથે પ્રબળ જોડાયેલ નથી, તેથી તે જટિલ સંસારિક ભોગોને લીધે બંધાયેલ નથી અને તેને મુક્ત થવામાં મુશ્કેલી થતી નથી.
વયસ્ક વ્યક્તિઓ માટે જીવન અને મૃત્યુનો ભિન્ન અભિગમ
- જ્યારે વયસ્ક વ્યક્તિ મૃત્યુ પામે છે, ત્યારે તે જીવન દરમિયાન સંસારિક ઈચ્છાઓ, લાગણીઓ અને કર્મોથી પ્રભાવિત હોય છે.
- તે મોહ-માયામાં બંધાયેલ હોવાથી, તેને શરીર છોડવામાં મુશ્કેલી પડે છે અને મૃત્યુ પછી આત્મા ભટકવાની શક્યતા રહે છે.
- એટલે જ, વયસ્ક લોકો માટે અગ્નિસંસ્કાર અને શ્રાદ્ધ-પિંડદાન કરવાનું મહત્વપૂર્ણ ગણાય છે, જેથી તેમના આત્માને મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય.
ગરુડ પુરાણ મુજબ:
- પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળક માટે અગ્નિસંસ્કાર કરતા નહીં, દફનવિધિ (સમાધિ) કરવામાં આવે છે.
- બાળકના મૃતદેહને ગંગા, યમુના કે પવિત્ર નદીમાં વિસર્જિત કરવાનો પણ રિવાજ છે.
- આવા બાળકો માટે શ્રાદ્ધ વિધિ કે પિંડદાન જરૂરી નથી, કારણ કે તેઓ સંસારિક કર્મફળોથી પર હશે.
હિન્દુ ધર્મમાં શિશુઓ (પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના), સાધુ સંતો અને કેટલાક વિશિષ્ટ લોકો માટે અગ્નિસંસ્કારની જગ્યાએ દફનવિધિ (સમાધિ) કરવામાં આવે છે.
આ પરંપરાનો કારણશાસ્ત્ર
1️⃣ શિશુઓ (પાંચ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો)
- ગરુડ પુરાણ મુજબ, નાના બાળકને કોઈ સંસારિક મોહ-માયા કે પાપ-પુણ્યથી બંધાયેલું નથી.
- તેમની આત્મા શુદ્ધ હોય છે અને તેઓ કોઈ મોટા કર્મફળથી પ્રભાવિત નથી.
- તેથી, તેમના માટે અગ્નિસંસ્કાર જરૂરિયાતી ગણાતો નથી, અને તેમના મૃતદેહને દફનાવાનો રિવાજ છે.
- કેટલાક પરંપરાગત માન્યતાઓ અનુસાર, બાળકોનું અવસાન ‘અનય ન મરણ’ (કર્મફળ વિનાનું મૃત્યુ) ગણાય છે, તેથી તેમને પિંડદાન કે શ્રાદ્ધની જરૂર નથી.
2️⃣ સાધુ-સંતો
- સાધુઓ, યોગીઓ અને સંન્યાસીઓએ ગૃહસ્થ જીવન અને સંસારથી મુક્તિ મેળવી લીધી હોય છે.
- તેઓ કોઈ પરિવાર કે સંબંધોથી બંધાયેલા નથી, એટલે તેઓ માટે અગ્નિસંસ્કાર કરાતા નથી.
- તેમના શરીરને દફનાવી ‘જીવંત સમાધિ’ અથવા ‘જળ સમાધિ’ આપવામાં આવે છે.
- દફનાનાં આવિધિએ તેમની મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે સહાય કરે છે એવું માનવામાં આવે છે.
- કેટલીક જગ્યાએ, સાધુઓને ગંગા કે અન્ય પવિત્ર નદીમાં વિસર્જિત કરવાની પરંપરા પણ છે.
