એક જમાનામાં બે ભારેખમ પથ્થરોથી બનેલી ઘંટીઓ હાથેથી ફેરવીને લોકો અનાજ દળતા હતા. ત્યાર બાદ ઇલેકટ્રીક મોટરવાળી ફલોર ફેકટરીઓ આવી જેમાં એક કલાકમાં આઠથી દસ મણ અનાજ દળી શકાય છે પરંતુ એ જાણીને નવાઇ લાગશે અનાજ દળવાની ઘંટીઓ પાણીથી પણ ચાલતી હતી એટલું જ નહી પાણીના પ્રવાહ વડે ચાલતી ભારતની અનાજ દળવાની ઘંટી હરિયાણાના કેથળ જિલ્લામાં આવેલી છે.
પાણીથી આ ચાલતી ચકકીનું નિર્માણ ૧૮૯૦માં થયું હતું. આ ચક્કીની સૌથી મોટી ખાસિયત એ છે કે તેમાં પીસાએલો લોટ જરાંય ગરમ થતો નથી.આમ તો પાણીથી ચાલતી આવી ચકકીઓ ખૂબ જોવા મળતી હતી પરંતુ હાલમાં પણ ચાલું હોય તેવી એક માત્ર વોટર ફલોર મીલ છે.આ ચક્કી એક નહેર પર બનેલી છે જયારે નહેરમાં પાણી ચાલે છે ત્યારે પાણીના બળથી ચક્કી પણ ચાલવા લાગે છે.
આ પાણીની ચક્કીઓ (વોટર મિલ્સ) હરીયાણા રાજ્યના સિંચાઈ વિભાગના હસ્તક છે અને આશરે 100 વર્ષ જૂની છે. તેમના કાર્યની રચના ટર્બાઇન મિકેનિઝમ જેવી છે, જેમાં લોખંડના પંખાઓ પર પાણીનો પ્રવાહ પાડવાથી પાંખીયા ફરવા લાગે છે અને ચક્કી કાર્યરત થાય છે.
મુખ્ય હાઇલાઇટ્સ:
દરેક ચક્કી એક કલાકમાં 100 કિલો અનાજ દળી શકે છે.
દર વર્ષે ચક્કી ચલાવવા માટે કોન્ટ્રાક્ટ આપવામાં આવે છે.
જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાનું અનાજ દળાવવું હોય તો, તે જાતે જ ચક્કી ચલાવી શકે છે.
આ વ્યવસ્થા સંપૂર્ણપણે ઈમાનદારીથી સંચાલિત થાય છે.
આવી પારંપરિક પાણીની ચક્કીઓ ટેકસટાઇલ અને ખાદ્ય ઉત્પાદનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી શકે છે અને ક્લિન એન્પર્જી અને ટકાઉ વિકાસના ઉદાહરણ રૂપે કામ કરી શકે છે.
પરંપરાગત પાણીની ચક્કીઓ – ભૂતકાળથી ભવિષ્ય સુધીનો સફર
એક સમયે આ પાણીની ચક્કીઓ પર દળાવવા માટે સેંકડો લોકો આવતા, પણ હવે માત્ર પૂંડરી, ફતેહપુર, નૈના, ધોંસ, મ્યોલી, ફરલ, મુંદડી અને કાંકોત ગામના લોકો જ તેનો ઉપયોગ કરે છે.
પહેલાના સમયમાં:
ઇકો-ફ્રેન્ડલી પાણીની ચક્કીઓ નહેરના પાણીના ફોર્સ પર કાર્યરત હતી.
વિજ્ઞાન અને ટેકનિકની મર્યાદાઓ હોવા છતાં, પાણીનો સદુપયોગ કરીને અનાજ દળાતું.
પર્યાવરણને અનુકૂળ અને ઊર્જા-બચાવ પર આધારિત પ્રણાલી હતી.
આધુનિક યુગ અને તેનો અસર:
ઇલેક્ટ્રિસિટી યુગ આવતા પાણીથી ચાલતી ચક્કીઓ અસ્તિત્વ ગુમાવતી ગઈ.
જવલંત ઉદ્યોગીકરણ અને મશીનરીની વણસાવતી ગતિએ પરંપરાગત પદ્ધતિઓને પાછળ મૂકી.
આ પાણીની ચક્કીઓ આજે આયતિહાસિક વારસાના પ્રતીક રૂપે છે, જે ભૂતકાળની પ્રગતિ અને પર્યાવરણ સંવેદનશીલતા તરફ નજર નાખે છે.
શું આવા પરંપરાગત ઉદ્યોગોને ફરી જીવંત કરી શકાય?
સતત વિકાસ માટે જો પર્યાવરણ-મૈત્રીપૂર્ણ ઉદ્યોગોનું મહત્વ વધે, તો પાણીની ચક્કીઓ ફરી એક વાર લોકપ્રિય થઈ શકે છે.
