ભરૂચના નામ પાછળનો શું છે ઈતિહાસ, જાણો સમસ્ત વાર્તા

સ્કંદપુરાણ અને મહાભારત બંનેમાં ભરૂચ (પ્રાચીન બ્રિગુકચ્છ) ના ઉલ્લેખ મળે છે. ભરૂચ નર્મદા નદીના કિનારે સ્થિત હોવાથી, તે હંમેશા એક વ્યૂહાત્મક અને આર્થિક રીતે મહત્વપૂર્ણ શહેર રહ્યું છે.

સ્કંદપુરાણ માં ભરૂચનો ઉલ્લેખ તીર્થસ્થળ અને ધાર્મિક મહત્વના કેન્દ્ર તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. માન્યતા છે કે મહર્ષિ ભૃગુ અહીં તપસ્યા કરતા હતા, જેના કારણે આ શહેરનું પ્રાચીન નામ “ભૃગુકચ્છ” પડ્યું.

મહાભારતમાં પણ ભરૂચનો ઉલ્લેખ છે, જેમાં તેને એક સમૃદ્ધ અને શક્તિશાળી શહેર તરીકે વર્ણવ્યું છે. તે સમયથી ભરૂચ એક વ્યાપારિક કેન્દ્ર તરીકે ઓળખાય છે, જ્યાંથી ભારતીય માલ દુબી, મિસર (ઇજિપ્ત), રોમ અને ગ્રીસ જેવા દેશો સાથે વહેંચાતા હતા.

ભરૂચ પ્રાચીન કાળથી જ નૌકીક વેપાર માટે પ્રખ્યાત રહ્યું છે. રોમન સંગ્રહોમાં પણ ભરૂચના બંદરના ઉલ્લેખો મળે છે, જ્યાંથી મસાલા, કપાસ, દૂશાળા અને અન્ય કિંમતી વસ્તુઓની આપલ-જોપલ થતી હતી.

આજ પણ, ભરૂચ તેનું ઐતિહાસિક અને ઔદ્યોગિક મહત્વ જાળવી રાખ્યું છે, અને નર્મદા નદીના કિનારે વસેલું આ શહેર ગુજરાતના પ્રાચીન ગૌરવનું પ્રતિક છે.

ભરૂચનો ઇતિહાસ ખરેખર હજારો વર્ષ જૂનો છે અને તે ભારતના પ્રાચીનতম શહેરોમાંનું એક છે. આ શહેરના મહત્ત્વ અને વિકાસની પુષ્ટિ પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્ય, વિદેશી પ્રવાસીઓની નોંધો, અને પુરાતત્વશાસ્ત્રીય શોધો દ્વારા થાય છે.

1. પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં ઉલ્લેખ:

• વેદો અને પુરાણો: ભરૂચનો ઉલ્લેખ ઋગ્વેદ અને વિવિધ પુરાણોમાં મળે છે. સ્કંદપુરાણ અને વાયુપુરાણમાં તેને એક પવિત્ર તીર્થસ્થળ અને વેપારકേന്ദ്ര તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
• મહાભારત: મહાભારતમાં ભરૂચ (પ્રાચીન બ્રિગુકચ્છ) ને એક સમૃદ્ધ અને વ્યાપારી શહેર તરીકે દર્શાવ્યું છે. કહેવાય છે કે મહર્ષિ ભૃગુ અહીં રહેતા હોવાથી આ સ્થળનું નામ ભૃગુકચ્છ પડ્યું.

2. વિદેશી પ્રવાસીઓના વર્ણનો:

• ટોલેમી (2મી સદી): ગ્રીક ભૌગોલિક ટોલેમી (Ptolemy) એ ભરૂચને ભારતના મહત્વપૂર્ણ બંદર તરીકે ઉલ્લેખ્યું છે.
• પેરિપ્લસ ઓફ ધ એરીથ્રિયન સી: 1મી સદીના આ ગ્રંથમાં ભરૂચને એક繁栄 (સમૃદ્ધ) બંદર તરીકે દર્શાવ્યું છે, જ્યાંથી મસાલા, રત્નો અને કાપડનો વેપાર થતો હતો.
• હુએન ત્સાંગ (7મી સદી): ચીની યાત્રિક હુએન ત્સાંગના વર્ણન પ્રમાણે, ભરૂચ એક વૈદ્યકીય અને શૈક્ષણિક કેન્દ્ર હતું, જ્યાં મોટી સંખ્યામાં વિદ્વાનો અને સાધુઓ વસતા હતા.

3. પુરાતત્વશાસ્ત્રીય શોધો:

• હડપ્પાન સંસ્કૃતિનો સંડોવ: ભરૂચ નજીક કંથકોટ અને લોથલ જેવા સ્થળોએ સિંધી ઘાટીના સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલા અવશેષો મળ્યા છે, જે દર્શાવે છે કે ભરૂચ હડપ્પીય સમયથી વેપાર માટે અગ્રણી હતું.
• રોમન સિક્કાઓ અને સામાન: ભરૂચ નજીકથી રોમન સિક્કાઓ અને અવશેષો મળ્યા છે, જે પુરાવો આપે છે કે તે રોમન સમ્રાજ્ય સાથે સીધો વેપાર કરતું હતું.

4. વ્યાપારી અને ધાર્મિક મહત્વ:

• નર્મદા નદી અને બંદર: ભરૂચ નર્મદા નદીના કિનારે હોવાને કારણે વિશ્વવિખ્યાત બંદર રહ્યું છે, જ્યાંથી મસાલા, કપાસ અને તાંબાનો વેપાર થતો.
• જૈન અને બૌદ્ધ કલા: ભરૂચમાં જુદા-જુદા સમયગાળાની જૈન અને બૌદ્ધ અવશેષો મળ્યા છે, જે દર્શાવે છે કે તે એક ધાર્મિક કેન્દ્ર હતું.

મહાભારત અને રામાયણમાં ભરૂચનું ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. મહાભારતમાં લખ્યું છે કે પાંડવોએ તેમના અજ્ઞાતવાસ દરમિયાન ભરૂચમાં રહેવાસ કર્યો હતો.

ઋગ્વેદ અને પુરાણોમાં ઉલ્લેખ મળે છે કે નર્મદા તટે ભરૂચ એક મહત્વપૂર્ણ યજ્ઞભૂમિ અને તપોસ્થાન હતું. રામાયણ અનુસાર, રામચંદ્રજી વનવાસ દરમિયાન અહીં એક રાત્રિ રોકાયા હતા.

મૌર્ય અને ગુપ્ત સામ્રાજ્યના શાસનકાળ દરમિયાન ભરૂચ એક અગત્યનું વ્યાપારી અને બંદર શહેર હતું. આ સમયગાળામાં તે આર્થિક, રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક રીતે સમૃદ્ધ બન્યું.

મૌર્ય વંશના શાસન દરમિયાન (ઈ.સ. પૂર્વે 321–185):

• ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય (ઈ.સ.પૂ. 321–297)ના સમયમાં, મૌર્ય સામ્રાજ્ય પશ્ચિમ અને દક્ષિણ ભારત સુધી વિસ્તર્યું. ભરૂચ એક વ્યૂહાત્મક સ્થળ બન્યું, કારણ કે તે નર્મદા નદી પર સ્થિત હતું અને અરબ સાગર સાથે જોડાયેલું હતું.
• સમ્રાટ અશોક (ઈ.સ.પૂ. 268–232)એ ભરૂચમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે સ્તૂપો અને વિહાર બાંધાવ્યા. મૌર્ય શાસન દરમિયાન ભરૂચ ધાર્મિક અને વ્યાપારી હબ તરીકે વિકસ્યું.
• વિદેશી વેપાર: આ સમયમાં રોમન, ગ્રીક, અને મિસરી (ઇજિપ્ત) વેપારીઓ ભરૂચ બંદર મારફતે ભારત સાથે વેપાર કરતા.

ગુપ્ત સામ્રાજ્યના સમયમાં (ઈ.સ. 319–550):

• સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત-1 (319–335) અને સમ્રાટ સમુદ્રગુપ્ત (335–380) ના સમયમાં ભરૂચ એક મહત્ત્વનું બંદર અને આર્થિક કેન્દ્ર હતું.
• વિદેશી વેપાર: રેશમ, મસાલા, સોનું, રત્નો અને લાકડાના વેપાર માટે ભરૂચ રોમન, પર્સિયન અને દક્ષિણ એશિયાઈ વેપારીઓ માટે મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર હતું.
• સાંસ્કૃતિક ઉન્નતિ: ગુપ્ત કાળમાં જૈન, બૌદ્ધ અને હિંદુ ધર્મનું સમૃદ્ધ કેન્દ્ર હતું. અહીં મંદિર, મઠ અને શિક્ષણ કેન્દ્રો વિકસ્યા.