દ્વારકા નામ સંસ્કૃત શબ્દો “દ્વાર” (દ્વાર અથવા પ્રવેશદ્વાર) અને “કા” (સ્થળ અથવા સ્થળ) પરથી ઉતરી આવ્યું છે, જેનો અર્થ “સ્વર્ગ અથવા મુક્તિનો પ્રવેશદ્વાર” થાય છે, તેને “દેવભૂમિ” કહેવામાં આવે છે કારણ કે તે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણનું કાર્યસ્થળ રહ્યું છે અને ધાર્મિક દૃષ્ટિકોણથી તે ખૂબ જ પવિત્ર માનવામાં આવે છે. પુરાણો અનુસાર, જ્યારે ભગવાન કૃષ્ણએ મથુરા છોડ્યું, ત્યારે તેમણે દ્વારકાને પોતાની રાજધાની બનાવી, અને દરિયા કિનારે એક ભવ્ય શહેર સ્થાપ્યું.
દ્વારકાને તેના ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક મહત્ત્વને કારણે વિવિધ નામોથી ઓળખવામાં આવે છે:
-
મોક્ષપુરી – દ્વારકાને હિંદુ ધર્મમાં સાત મુક્તિદાયી (મોક્ષપ્રદાન કરતી) પુરીઓમાંની એક માનવામાં આવે છે. આ શહેર ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનું નિવાસસ્થાન હોવાથી ભક્તિ અને મુક્તિ માટે પવિત્ર મનાય છે.
-
દ્વારકામતી – એ પૌરાણિક નામ છે જે દ્વારકાના વૈભવ અને શૌર્યને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
-
દ્વારકાવતી – મહાભારત અને ભગવત પુરાણ અનુસાર, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે દ્વારકાને સમુદ્રના કિનારે એક સુવિકલ્પિત નગરી તરીકે સ્થાપી હતી, જેને “દ્વારકાવતી” તરીકે ઓળખવામાં આવતી.
આ પવિત્ર નગરી આજે ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલું છે અને જગતપ્રસિદ્ધ દ્વારકાધીશ મંદિર તેમજ બેટ દ્વારકાના કારણે વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે.
દ્વારકાનો ઉલ્લેખ હિંદુ ધર્મગ્રંથોમાં વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે.
પ્રાચીન ગ્રંથોમાં દ્વારકાનો ઉલ્લેખ:
- મહાભારત: દ્વારકાનું વર્ણન શ્રીકૃષ્ણની રાજધાની તરીકે કરવામાં આવ્યું છે. તેઓ મથુરા છોડીને યાદવવંશ માટે સુરક્ષિત અને અડગ નગરી તરીકે દ્વારકાની સ્થાપના કરે છે.
- હરિવંશ પુરાણ: કૃષ્ણના જીવન અને દ્વારકાની સ્થાપનાને વધુ વિગતથી વર્ણવે છે.
- વિષ્ણુ પુરાણ: દ્વારકાના વૈભવ, તેની ભવ્યતા અને રક્ષણાત્મક ગોઠવણીઓને દર્શાવે છે.
- શ્રીમદ ભાગવત પુરાણ: શ્રીકૃષ્ણના જીવન અને તેમના રાજ્યકાર્યનો સમારંભ અહીં વર્ણવાયો છે.
દ્વારકાની સ્થાપના:
મથુરામાં સતત મથરાજ અને કન્સના અનુયાયીઓ સાથેના યુદ્ધને ટાળવા માટે, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે સમુદ્રકિનારે એક નવી અને સુરક્ષિત નગરી – દ્વારકા – સ્થાપી. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન વિશ્વકર્માએ સમુદ્રના મધ્યમાં અદભૂત દ્વારકાનગરીનું નિર્માણ કર્યું હતું.
દ્વારકાનું અંત:
આગર હિંદુ ગ્રંથો અનુસાર, કૃષ્ણની લીલા પૂર્ણ થયા પછી દ્વારકા સમુદ્રમાં વિલીન થઈ ગઈ. આ દંતકથા પાછળ વૈજ્ઞાનિક સંશોધન પણ થયું છે, જેમાં અરબી સમુદ્રના તળમાં દ્વારકાના અવશેષ મળ્યા હોવાના પુરાવાઓ મળી આવ્યા છે.
દ્વારકા આજે પણ ભગવાન કૃષ્ણના ભક્તો માટે એક પવિત્ર સ્થળ છે, જ્યાં દ્વારકાધીશ મંદિર અને બેટ દ્વારકા ખાસ મહત્વ ધરાવે છે.
દ્વારકાધીશ મંદિરના ઈતિહાસમાં વિવિધ આક્રમણો અને પુનર્નિર્માણોની ઘટનાઓ નોંધાયેલી છે
મહમૂદ ગઝનીનું આક્રમણ (ઈ.સ. 1025):
🔹 ઈતિહાસ પ્રમાણે, ઈ.સ. 1025માં મહમૂદ ગઝની એ દ્વારકા પર હુમલો કર્યો હતો.
🔹 ગઝનીએ મંદિર લૂંટી તેનું વિધ્વંસ કર્યું, જેનો મુખ્ય હેતુ હિંદુ મંદિરોથી ધન સંપત્તિ લૂંટવાનો હતો.
🔹 આ હુમલાને નાથ પરના આક્રમણની જેમ જ ઘાતક માનવામાં આવે છે.
ઓરંગઝેબ અને અન્ય આક્રમણકારો:
🔹 મુઘલ શાસન દરમિયાન ઔરંગઝેબ એ પણ દ્વારકાધીશ મંદિર પર આક્રમણ કર્યું હતું.
🔹 આ સમયગાળા દરમિયાન અન્ય આક્રમણકારોએ પણ મંદિરને નુકસાન પહોંચાડ્યું.
16મી સદીમાં પુનર્નિર્માણ:
🔹 વૈષ્ણવ પરંપરાના આચાર્યોએ દ્વારકાધીશ મંદિરના પુનઃનિર્માણ માટે પ્રયાસો શરૂ કર્યા.
🔹 રાજપૂત રાજાઓ અને અન્ય હિંદુ શાસકોએ મંદિરના પુનઃસ્થાપન માટે સહયોગ આપ્યો.
🔹 આજે જોવા મળતું ભવ્ય દ્વારકાધીશ મંદિર મુખ્યત્વે 16મી-17મી સદીમાં પુનર્નિર્મિત થયું.
વર્તમાન દ્વારકાધીશ મંદિર:
🔹 આ મંદિર 5 માળનું છે અને તેના પર 72 સ્તંભો આધારરૂપ છે.
🔹 આ તીર્થધામ શ્રીકૃષ્ણના ભક્તો માટે પવિત્ર સ્થળ છે અને દર વર્ષે લાખો યાત્રાળુઓ અહીં દર્શનાર્થે આવે છે.
દ્વારકા આજે ભારતના ચાર ધામોમાંનું એક પવિત્ર તીર્થસ્થળ છે, જે ભક્તો માટે વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે.
દ્વારકા – ચાર ધામોમાંનું એક:
🔹 અદ્વૈતાચાર્ય આદી શંકરાચાર્ય દ્વારા સ્થાપિત ચાર ધામોમાં દ્વારકાનો સમાવેશ થાય છે.
🔹 અન્ય ત્રણ ધામ છે – બદરીનાથ (ઉત્તર), જગન્નાથ પુરી (પૂર્વ) અને રામેશ્વરમ (દક્ષિણ).
🔹 દ્વારકાને શ્રીકૃષ્ણની નગરી અને વૈષ્ણવ તીર્થસ્થળ તરીકે ખ્યાતિ છે.
“દેવભૂમિ દ્વારકા” જિલ્લાનું ગઠન (2013):
🔹 2013માં, ગુજરાત સરકારે જામનગર જિલ્લાના એક ભાગને અલગ કરી, નવા જિલ્લામાં રૂપાંતરિત કર્યું.
🔹 તેનું નામ “દેવભૂમિ દ્વારકા” રાખવામાં આવ્યું, જે દ્વારકાના ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક વારસાને દર્શાવે છે.
🔹 આ જિલ્લાનું મુખ્ય મથક ખંભાળિયા છે.
આજની દ્વારકા:
🔹 દ્વારકાધીશ મંદિર, નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ, બેટ દ્વારકા, અને ગુમતી ઘાટ મુખ્ય ધાર્મિક સ્થળો છે.
🔹 દર વર્ષે હજારો યાત્રાળુઓ “દ્વારકા ધામ યાત્રા” માટે અહીં આવે છે.
🔹 દરિયાઈ સંશોધન અનુસાર, પ્રાચીન દ્વારકાનગરીના અવશેષ સમુદ્રની તલેશી પર મળ્યા છે, જે ધર્મ અને ઇતિહાસની અનુભૂતિ કરાવે છે.
