બોમ્બે હાઈકોર્ટે કેન્દ્ર સરકારને આપ્યો ઝટકો, ફેક્ટ-ચેક યુનિટને ગણાવી ગેરબંધારણીય

બોમ્બે હાઈકોર્ટે શુક્રવારે આઈટી નિયમોમાં કરવામાં આવેલા 2023ના સુધારાને ગેરબંધારણીય જાહેર કર્યા છે. આ સુધારાઓ હેઠળ, કેન્દ્ર સરકારને સોશિયલ મીડિયા પર ‘બનાવટી અને ભ્રામક’ માહિતીને ઓળખવા માટે એક ફેક્ટ-ચેક યુનિટ સ્થાપવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. કોર્ટે આને બંધારણની કલમ 14 (સમાનતાનો અધિકાર) અને અનુચ્છેદ 19 (ભાષણ અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા)નું ઉલ્લંઘન ગણાવ્યું અને IT નિયમોમાં 2023ના સુધારાને ગેરબંધારણીય ગણાવીને નકારી કાઢ્યા.

શું હતો મામલો

જાન્યુઆરી 2024માં આ સુધારા વિરુદ્ધ બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં અરજી દાખલ કરવામાં આવી હતી, જેમાં કોમેડિયન કુણાલ કામરા પણ મુખ્ય અરજીકર્તા હતા. તેમની અરજીમાં દલીલ કરવામાં આવી હતી કે આ નિયમનો દુરુપયોગ કરીને સરકાર તેની વિરુદ્ધ ઉઠેલા અવાજને દબાવી શકે છે. જસ્ટિસ ગૌતમ પટેલ અને ડૉ. નીલા ગોખલેની ડિવિઝન બેન્ચ વચ્ચે આ બાબતે મતભેદ થયો હતો, જે પછી આ મામલો જસ્ટિસ અતુલ ચંદુરકર (ટાઈ-બ્રેકર બેન્ચ)ની બેન્ચને સોંપવામાં આવ્યો હતો. જસ્ટિસ ચંદુરકરની ટાઈબ્રેકર બેન્ચે આજે (20 સપ્ટેમ્બર) આ સુધારાને ગેરબંધારણીય જાહેર કર્યો હતો.

બોમ્બે હાઈકોર્ટનો નિર્ણય

બોમ્બે હાઈકોર્ટે સુનાવણી દરમિયાન કહ્યું હતું કે આઈટી એક્ટમાં થયેલા સુધારાઓ ગૂંચવણભર્યા અને અસ્પષ્ટ છે, કારણ કે ‘બનાવટી’ અને ‘ખોટી’ માહિતીની કોઈ સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા આપવામાં આવી નથી. આ સુધારો બંધારણની કલમ 14 (સમાનતાનો અધિકાર), કલમ 19 (અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા), અને કલમ 19(1)(જી) (વ્યવસાયની સ્વતંત્રતા)નું ઉલ્લંઘન કરે છે. કોર્ટે એમ પણ કહ્યું કે આ નિયમો બંધારણની કલમ 21 (જીવન અને વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો અધિકાર)નું ઉલ્લંઘન કરે છે.

શું થશે આ નિર્ણયની અસર

બોમ્બે હાઈકોર્ટના આ નિર્ણયની સૌથી મોટી અસર એ થશે કે સરકાર સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ પર માહિતી પર નજર રાખવાની પોતાની સત્તાનો વિસ્તાર કરી શકશે નહીં. ચુકાદાએ અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા જાળવવા તરફ એક મજબૂત સંદેશ આપ્યો છે, જેમાં નાગરિકોને કોઈપણ દખલ વિના તેમના મંતવ્યો વ્યક્ત કરવાની સ્વતંત્રતા હશે. ટીકાકારો આ નિર્ણયને લોકતાંત્રિક સ્વતંત્રતાના રક્ષણ તરીકે જોઈ રહ્યા છે, જ્યારે સરકાર પાસે હજુ પણ આ મુદ્દે ઘણા વિકલ્પો છે.

આ નિર્ણય બાદ હવે માહિતી પર નિયંત્રણ રાખવાની કેન્દ્ર સરકારની ઈચ્છા પર સવાલો ઉભા થઈ શકે છે. આ ઉપરાંત, આ નિર્ણય હવે આને લગતી વધુ કાયદા બનાવવાની પ્રક્રિયાઓને અસર કરી શકે છે. ખાસ કરીને સોશિયલ મીડિયા અને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મના નિયમનના સંદર્ભમાં સરકારે હવે નવી વ્યૂહરચના અને પ્રક્રિયાઓ પર વિચાર કરવો પડી શકે છે. આ સિવાય ટીકાકારો અને વિપક્ષો પણ આ નિર્ણયને સરકાર વિરુદ્ધ મુદ્દો બનાવી શકે છે.

આ નિર્ણય બંધારણની કલમ 19 હેઠળ નાગરિકોની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાને મજબૂત બનાવે છે. કોર્ટે સ્પષ્ટ કર્યું કે ફેક્ટ-ચેક યુનિટ દ્વારા સરકાર દ્વારા માહિતીને નિયંત્રિત કરવી નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરે છે. આનો સીધો અર્થ એ છે કે હવે તે સોશિયલ મીડિયા પર વ્યક્ત કરાયેલા અભિપ્રાય અથવા માહિતીને સરકારી દખલથી બચાવવામાં મદદ કરશે.