ભારતનું પ્રથમ સૂર્ય મિશન, આદિત્ય-L1, ઇસરો દ્વારા લૉન્ચ કરવામાં આવ્યું છે અને તે અત્યારે સ્પેસમાં રહેલા સૂર્ય-પૃથ્વી લગ્રાંજ પોઈન્ટ-1 (L1) પાસે કાર્યરત છે. આ મિશનના મુખ્ય હેતુઓમાં સૂર્યની પ્રવૃત્તિઓના વિશ્લેષણ દ્વારા પૃથ્વી પર સંભવિત ખતરા અને સૂર્ય પવન (solar winds) ના પ્રભાવોને સમજવું છે.
આદિત્ય-L1ના મુખ્ય માધ્યમો:
- સૂર્ય તોફાન (Solar Flares): આદિત્ય L1 સૂર્ય પર થતા ઉર્જાસ્વરૂપ વિસ્ફોટોનું નિરીક્ષણ કરશે, જેનાંથી પૃથ્વીના ઉપગ્રહો અને કમ્યુનિકેશન નેટવર્ક પર અસર થઈ શકે છે.
- મેગ્નેટોસ્ફિયર અને સૂર્ય પવન: પૃથ્વીના ચુંબકીય ક્ષેત્ર પર સૂર્ય પવનની અસરનું અધ્યયન કરાશે.
- આગોતરી ચેતવણી સિસ્ટમ: આ મિશન પૃથ્વી પર કોઇ આકસ્મિક પ્રભાવો પહેલા ડેટા મોકલીને ચેતવણી આપશે.
મહત્વનાં સાત સાધનો:
આદિત્ય L1 પર સાત વૈજ્ઞાનિક સાધનો મૂકવામાં આવ્યા છે, જેમને વિવિધ અભ્યાસ માટે લગાવવામાં આવ્યા છે. મુખ્ય સાધનોમાં શામેલ છે:
- Visible Emission Line Coronagraph (VELC): સૂર્યના કોશમાંથી પ્રકાશના ઉદ્ગમને નિરીક્ષિત કરે છે.
- Solar Ultraviolet Imaging Telescope (SUIT): અલ્ટ્રાવાયોલેટ અને સૌર પ્રવૃત્તિઓનું નિરીક્ષણ કરે છે.
- Plasma Analyser Package for Aditya (PAPA): સૌર પવનના ઘટકોનું વિશ્લેષણ કરે છે.
વિશ્વ માટે ફાયદાકારક:
આદિત્ય L1ના ડેટાથી વૈજ્ઞાનિકોને સૂર્ય પરના ભૌતિક મેકેનિઝમ સમજવા અને ખાસ કરીને સૌર તોફાનોના પ્રભાવથી પૃથ્વીના માળખાગત સંરચનાને સુરક્ષિત કરવા મદદ મળશે. તે વિશ્વ માટે આગોતરી ચેતવણી પ્રણાલીમાં મહત્વનું યોગદાન આપશે.
આ મિશન ભારતની વૈજ્ઞાનિક ક્ષમતા અને અવકાશ ચીજવસ્તુઓના સંશોધનમાં એક માઇલસ્ટોન સાબિત થાય તેવી અપેક્ષા છે.
આદિત્ય L1નું કામ શા માટે ખાસ છે:
ભારતનું આદિત્ય L1 મિશન અનન્ય અને મહત્ત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે તે દેશનું પ્રથમ સૂર્ય અભ્યાસ મિશન છે, જે સૂર્યની ગતિશીલતા અને તેની પૃથ્વી અને અવકાશ પર પડતી અસરના અભ્યાસ માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યું છે.
વિશિષ્ટતાઓ અને મહત્વ:
- વિઝિબલ એમિશન લાઈન કોરોનોગ્રાફ (VELC):
આ ઉપકરણ ખાસ કરીને કોરોનલ માસ ઇજેક્શન (CME) ના ચોક્કસ સમય અને મૂવમેન્ટની માહિતી પ્રદાન કરે છે.- CME શું છે?
સૂર્યના બાહ્ય પડ (કોરોના)માંથી ચાર્જ્ડ કણો અને પ્લાઝ્માના વિસ્ફોટ થાય છે, જેને સૌર તોફાન કહેવામાં આવે છે.- આ તોફાનોના પગલે ઉપગ્રહો, પાવર ગ્રિડ, અને નેટવર્ક પર ગંભીર અસર પડી શકે છે.
- VELC દ્વારા શું શક્ય છે?
- સૂર્યના કોમ્પોઝિશન અને દ્રશ્ય પ્રકાશ ઉત્સર્જનના સ્ત્રોતનું અધ્યયન.
- સૌર તોફાનની દિશા, ઝડપ, અને શક્તિ અંગે આગોતરી ચેતવણી.
- CME શું છે?
- CME અને પૃથ્વી પર તેનો પ્રભાવ:
CMEના કારણે:- પૃથ્વીના મેગ્નેટોસ્ફિયર પર અસર થાય છે.
- ઉપગ્રહો અને GPRS સિસ્ટમ્સ ખોરવાય છે.
- ઊર્જાની વિખરાટના કારણે પાવર ગ્રિડ ફેલ્યોર થઈ શકે છે.
- ઉચ્ચ ઝડપ અને ભારી કણો:
- CMEના આકૃતિમાં ચાર્જ્ડ કણોનો દબાણ અને આ તોફાનો 3000 કિલોમીટર પ્રતિ સેકન્ડ જેટલી ઝડપે આગળ વધે છે.
- તેનો વજન એક ટ્રિલિયન કિલોગ્રામથી વધુ હોઈ શકે છે, જેના કારણે એવિયેશન, નૌકાવાહક, અને દૈનિક જીવન માટેના ઉપયોગી સિસ્ટમ્સ પર અસર પડે છે.
- આગોતરી ચેતવણી સિસ્ટમ:
આદિત્ય L1 દ્વારા મળી રહેલી માહિતી પૃથ્વીને સૌર તોફાનથી સંભવિત ખતરાથી બચાવવા માટે ટેક્નિકલ આગોતરી ચેતવણી માટે ઉપયોગી છે.- સૂર્ય પરની ગતિશીલ પ્રવૃત્તિઓ પૃથ્વીના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને ટેક્નોલોજીકલ સિસ્ટમ્સ માટે સૌથી મોટા ખતરાઓમાંની એક છે.
- અનન્ય વૈજ્ઞાનિક યોગદાન:
- આદિત્ય L1 માત્ર ભારત માટે નહીં, પરંતુ સમગ્ર વૈશ્વિક કોમ્યુનિટીને ડેટા અને સાહિત્ય પ્રદાન કરી, ભવિષ્યમાં અવકાશ અને પૃથ્વી પર થતી અસર સામે સલામતી ઉકેલવા માટે માર્ગદર્શક બનશે.
ઈસરોનું શ્રેષ્ઠ યોગદાન:
આ મિશન ઈસરોની વૈજ્ઞાનિક ક્ષમતાઓ અને અવકાશ અધ્યયનમાં ભારતની નવી ઊંચાઈઓ દર્શાવે છે. તે ભારતને વૈજ્ઞાનિક યુગમાં આગળ લઈ જવાનું એક મજબૂત પગથિયું છે
આદિત્ય L1નું કામ શા માટે ખાસ છે?
આદિત્ય એલ1માં વિઝિબલ એમિશન લાઈન કોરોનોગ્રાફ નામનું ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટ ઈન્સ્ટોલ કરવામાં આવ્યું છે. આ કોરોનલ માસ ઇજેક્શનનો ચોક્કસ સમય કહે છે. સૂર્યના બાહ્ય પડ એવા કોરોનામાંથી બહાર આવતા ચાર્જ્ડ કણોના કારણે થતા વિસ્ફોટને સૌર તોફાન કહેવામાં આવે છે. તેનો અભ્યાસ સૌર મિશનના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યોમાં સામેલ છે.
CME એ સૂર્યના બાહ્ય પડમાંથી ઉગતા અગ્નિના મોટા ગોળા છે. બીબીસીના એક રિપોર્ટમાં એક નિષ્ણાતને ટાંકીને કહેવામાં આવ્યું છે કે આગના આ ગોળા ચાર્જ થયેલા કણોથી બનેલા છે અને તેનું વજન એક ટ્રિલિયન કિલોગ્રામથી વધુ હોઈ શકે છે. આ લક્ષ્યો 3 હજાર કિલોમીટર પ્રતિ સેકન્ડની ઝડપે આગળ વધે છે. સૂર્યમાંથી ઉગતા અગનગોળાની દિશા કંઈપણ હોઈ શકે છે. તે પૃથ્વી તરફ પણ આવી શકે છે, જો કે તેની સંભાવના ઓછી છે.
તેમના મતે જો આગનો આ ગોળો પૃથ્વી તરફ જવા લાગે તો તે 15 કલાકમાં પૃથ્વીને ગળી જશે. તે કહે છે કે આગનો ગોળો પૃથ્વી તરફ જન્મ્યો હતો, પરંતુ કેટલાક કારણોસર તે પાછળની તરફ ગયો. તેનાથી પૃથ્વી પર કોઈ ફરક પડ્યો નથી. સૂર્યના બાહ્ય પડ, કોરોના પર ઉછળતી જ્વાળાઓ પૃથ્વીના હવામાનને પ્રભાવિત કરતી રહે છે. જો તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલું ચુંબકીય ક્ષેત્ર પૃથ્વી સાથે અથડાશે તો ઇલેક્ટ્રિક ગ્રીડ પણ ફેલ થઈ શકે છે. ઘણી વખત આ કારણે દક્ષિણ ધ્રુવ પર રંગબેરંગી અરોરા પણ દેખાય છે.
જો વધુ શક્તિશાળી કોરોનલ માસ ઇજેક્શન થાય છે, તો તે પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં ઉપગ્રહોને પણ નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. આ સિવાય ઈન્ટરનેટ અને અન્ય કોમ્યુનિકેશન સિસ્ટમને પણ નુકસાન થઈ શકે છે. 1859માં અત્યાર સુધીનું સૌથી મોટું સૌર વાવાઝોડું આવ્યું જેના કારણે ટેલિગ્રાફ લાઈનો બંધ થઈ ગઈ. આ વર્ષે 23 જુલાઈના રોજ કોરોનલ માસ ઇજેક્શન પણ થયું હતું. જો કે, તે નાસાની સોલર ઓબ્ઝર્વેટરી સ્ટીરિયો એ. ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોએ આદિત્ય એલ1ને એવી જગ્યાએ સ્થાપિત કર્યું છે જ્યાંથી તેઓ સૂર્યની ગતિવિધિઓ પર સતત નજર રાખી રહ્યા છે.
