રાજદ્વારી અને યુદ્ધ વ્યૂહરચના વચ્ચે એક સમાનતા એ છે કે ખુલ્લી આંખે જે દરેકને દેખાય છે તે વાસ્તવમાં બનતું નથી; જે થાય છે તે દરેકને દેખાતું નથી. ઓપરેશન સિંદૂર દ્વારા, સમગ્ર વિશ્વએ ભારતીય સેનાની અદમ્ય બહાદુરી અને તકનીકી કાર્યક્ષમતા જોઈ. તે જ સમયે, ભારત તેની સરહદોની સુરક્ષાના સંદર્ભમાં કેટલું આત્મનિર્ભર બન્યું છે. આ પણ સ્પષ્ટ થયું. પરંતુ એક વાત જેણે 1.4 અબજ ભારતીયોને આશ્ચર્યચકિત કર્યા તે છે અમેરિકા અને ચીનનું વલણ. ભારતના લોકો વિચારી રહ્યા છે કે એવું તો શું થયું કે અમેરિકા અચાનક પાકિસ્તાનની પાછળ આવી ગયું? ઓપરેશન સિંદૂર (Operation Sindoor) દરમિયાન, ભારતીય સેનાએ પાકિસ્તાનને ઘૂંટણિયે પાડી દીધું. તે પછી પણ પાકિસ્તાનના શાસકો સતત પોતાની જીતનો દાવો કરી રહ્યા છે? પાકિસ્તાન હવા અને પાણી ક્યાંથી મેળવી રહ્યું છે?
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના તણાવ દરમિયાન મોટાભાગના મુસ્લિમ દેશો કેમ ચૂપ રહ્યા? શું સાઉદી અરેબિયા, યુએઈ અને કતાર જેવા દેશો અમેરિકાના દબાણ હેઠળ પાકિસ્તાનની સાથે ઉભા રહેશે? ચીને ખુલ્લેઆમ પાકિસ્તાનને કેમ ટેકો આપ્યો? શું ચીનના દબાણને કારણે ભારત-પાકિસ્તાન તણાવ વચ્ચે રશિયાએ તટસ્થ રહેવાનું પસંદ કર્યું? શું વર્તમાન રાજદ્વારીમાં વેપાર અને સત્તાનું સંતુલન એટલું મહત્વપૂર્ણ બની ગયું છે કે ભાવનાત્મક સંબંધો માટે કોઈ જગ્યા બચી નથી? ઓપરેશન સિંદૂરથી દુનિયામાં રાજદ્વારી સંબંધો (Diplomatic Relation)માં કેટલો બદલાવ આવ્યો?
મિત્રતા અને દુશ્મની પરિસ્થિતિ પર આધાર રાખે છે
મુત્સદ્દીગીરીમાં, જ્યારે મિત્ર દુશ્મન બને છે અને દુશ્મન મિત્ર, તે બધું સંજોગો પર આધાર રાખે છે. પરંતુ એ પણ સાચું છે કે મિત્રતાની ખરેખર કસોટી સંકટના સમયે થાય છે. રાજકારણના મહાન વિદ્વાન ચાણક્યએ લગભગ અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં વિશ્વને રાજદ્વારી નીતિના ઘણા સિદ્ધાંતો આપ્યા હતા, જેમાં મિત્રનો મિત્ર દુશ્મન છે, દુશ્મનનો દુશ્મન મિત્ર છે જેવા વિચારો હાજર છે. રાજાના અંગત સંબંધો પણ રાષ્ટ્રીય હિતને આગળ ધપાવતા હતા, પરંતુ હાલમાં, રાજદ્વારીને આકાર આપવામાં અને સંબંધોને વ્યાખ્યાયિત કરવામાં વેપાર મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી રહ્યો છે. ઓપરેશન સિંદૂર ભારતીય રાજદ્વારીઓ સમક્ષ એક ગંભીર પ્રશ્ન છોડી ગયો છે: કટોકટીના કિસ્સામાં દિલ્હીની સાથે કોણ ઊભું રહેશે અને કોણ પક્ષ બદલવામાં વિલંબ નહીં કરે? અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પની ટેરિફ નીતિથી પરેશાન, ચીનના રાષ્ટ્રપતિ જિનપિંગ અને વિદેશ પ્રધાન વાંગ યી ભારત સાથે સારા સંબંધો માટે દલીલ કરી રહ્યા હતા.
અમેરિકન વલણમાં સ્પષ્ટ ફેરફાર થયો
રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પના બીજા કાર્યકાળમાં દિલ્હી અને વોશિંગ્ટન વચ્ચેના સંબંધોમાં સુધારો થશે તેવી આગાહી કરવામાં આવી રહી હતી, પરંતુ ઓપરેશન સિંદૂરની કાર્યવાહી અને પ્રતિક્રિયા વચ્ચે અમેરિકન વલણમાં મોટો ફેરફાર સ્પષ્ટપણે દેખાઈ રહ્યો હતો. ઓપરેશન સિંદૂર દરમિયાન, અમેરિકાએ પાકિસ્તાનને રૂ. 100 કરોડનું ભંડોળ મેળવવામાં મદદ કરી. આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય ભંડોળ (IMF) તરફથી 8500 કરોડ. આગામી દિવસોમાં, પાકિસ્તાનને ૧૧ હજાર કરોડ રૂપિયાથી વધુનું ભંડોળ મળવાનું નક્કી છે. આવી સ્થિતિમાં, પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે જે અમેરિકા ગઈકાલ સુધી પોતાને ભારતનો મિત્ર કહેતો હતો. તે અચાનક પાકિસ્તાનની સાથે કેમ ઉભા રહ્યા? એક થિયરી એવી પણ સામે આવી રહી છે કે પાકિસ્તાન પાસે જે પરમાણુ શસ્ત્રો છે તે તેના પોતાના નથી પણ અમેરિકાના છે.
મુસ્લિમ દેશો એ પાકિસ્તાનથી અંતર બનાવ્યું
છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં, દિલ્હી અને મુસ્લિમ વિશ્વના દેશો વચ્ચે સારા સંબંધો વિશે જોરશોરથી ચર્ચા થઈ રહી છે. સમયાંતરે મીટિંગ્સ, હિલચાલ અને સ્વાગતના ચિત્રોનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું. એવું પણ કહેવામાં આવી રહ્યું હતું કે મુસ્લિમ વિશ્વ પણ પાકિસ્તાનથી દૂર થઈ ગયું છે જે આતંકવાદીઓને પોષી રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં, પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે શું રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પની મુલાકાત અને કેટલાક વ્યાપારિક સોદાઓએ સાઉદી અરેબિયા, યુએઈ અને કતાર જેવા દેશોને ચૂપ કરી દીધા? શું રાજદ્વારીમાં સંબંધો રેતીની ક્ષુલ્લક પ્રેમ દિવાલ જેવા બની ગયા છે જેને સામાન્ય તોફાન કે નફા-નુકસાનના અવાજથી પણ તોડી શકાય છે?
દુનિયાનો દરેક દેશ એકબીજા પર નિર્ભર છે
વૈશ્વિકરણ અને ટેકનોલોજીના યુગમાં, વિશ્વનો દરેક દેશ એકબીજા સાથે જોડાયેલો છે. તેઓ પોતાની જરૂરિયાતો માટે એકબીજા પર ઓછા-વધુ નિર્ભર રહે છે. જેટલી ભારતને અમેરિકાની જરૂર છે તેટલી જ અમેરિકાને પણ ભારતની જરૂર છે. કદાચ, આ જ કારણ છે કે દેશના વાણિજ્ય મંત્રી પીયૂષ ગોયલના નેતૃત્વમાં એક ટીમ 19 થી 22 મે દરમિયાન અમેરિકામાં દ્વિપક્ષીય વેપાર કરાર માટે વાટાઘાટોના ટેબલ પર બેસવા જઈ રહી છે. એક તરફ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે તણાવ સતત વધી રહ્યો હતો અને બીજી તરફ અમેરિકા અને ચીન વચ્ચે ટેરિફ પરનો સોદો પણ થઈ ગયો. ચીન પણ સંકટના સમયમાં પાકિસ્તાનની સાથે ઉભું રહ્યું. મેડ ઇન ચાઇના હથિયારોનો ઉપયોગ કરીને, પાકિસ્તાને જમ્મુ અને કાશ્મીરથી રાજસ્થાન સુધી હવાઈ હુમલાનો પ્રયાસ કર્યો, જેને ભારતીય સેનાએ નિષ્ફળ બનાવ્યો. બદલાયેલી પરિસ્થિતિઓમાં દિલ્હી બેઇજિંગ સાથેના રાજદ્વારી સંબંધોને કેવી રીતે આગળ વધારશે તે પણ એક મોટો પ્રશ્ન છે.
માત્ર 15 મહિનામાં, તુર્કીના રાષ્ટ્રપતિ એર્દોગન બધું ભૂલી ગયા
પ્રશ્ન એ છે કે શું સરહદ પર લશ્કરી તણાવ વચ્ચે વ્યાપારિક સહયોગ અને કામગીરી એકસાથે ચાલુ રહેશે? શું અમેરિકાએ ફરી એકવાર મુસ્લિમ દેશોને પોતાના પક્ષમાં લાવવા માટે પગલાં લીધા છે? શું ટ્રમ્પ ચીન, પાકિસ્તાન અને ઈરાન વચ્ચે બની રહેલા જોડાણને ચતુરાઈથી તોડવા માટે કોઈ પટકથા આગળ ધપાવી રહ્યા છે? હવે પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે જે મુસ્લિમ દેશો ગઈકાલ સુધી ભારત સાથેના સારા સંબંધોમાં પોતાનું ઉજ્જવળ ભવિષ્ય જોઈ રહ્યા હતા, તેઓ ભવિષ્યમાં કયો રસ્તો અપનાવશે?
યાદ રાખો, ગયા વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં, તુર્કીમાં સદીનો સૌથી શક્તિશાળી ભૂકંપ આવ્યો હતો. તુર્કીના લોકો મદદ માટે પોકાર કરી રહ્યા હતા – પછી ભારતે સંકટમાં ફસાયેલા તુર્કી લોકોને બચાવવા માટે ઓપરેશન દોસ્ત શરૂ કર્યું, અસંખ્ય લોકોના જીવ બચાવી લેવામાં આવ્યા. પરંતુ, માંડ 15 મહિનામાં, તુર્કીના રાષ્ટ્રપતિ એર્દોગન બધું ભૂલી ગયા અને પાકિસ્તાનની સાથે ઉભા રહ્યા. ઇઝરાયલ ચોક્કસપણે ભારતની સાથે ખુલ્લેઆમ ઊભું રહ્યું. બ્રિટન અને ફ્રાન્સે પણ ઓપરેશન વર્મિલિયનને ટેકો આપ્યો હતો. પરંતુ જર્મની, ઇટાલી અને સ્પેન જેવા દેશોનું વલણ અનિર્ણાયક રહ્યું. આવી સ્થિતિમાં, દિલ્હી સામે આગામી પડકાર રાજદ્વારી સંબંધોમાં રીસેટ બટન દબાવવાનો છે.
રશિયાને તટસ્થતામાં ફાયદો જોવા મળ્યો
રશિયાને ભારતનો સદાબહાર મિત્ર કહેવામાં આવે છે. ઇતિહાસ સાક્ષી છે કે 1971ના યુદ્ધમાં, રશિયા સંપૂર્ણપણે ભારતની સાથે ઉભું રહ્યું અને તેણે અમેરિકા અને પશ્ચિમી દેશોને સંયુક્ત રાષ્ટ્રથી હિંદ મહાસાગર સુધી પહોંચવા દીધા નહીં. પરંતુ, તાજેતરના તણાવ વચ્ચે, આપણો શાશ્વત મિત્ર મોસ્કો ચૂપ રહ્યો. જોકે, રશિયાના વિદેશ પ્રધાન સેરગેઈ લવરોવે ચોક્કસપણે કહ્યું હતું કે પશ્ચિમી દેશો ભારત અને ચીનને એકબીજાની સામે ઉભા કરી રહ્યા છે. આજની તારીખે, ભારતીય સેનાના કર્વમાં રહેલા ઘણા શસ્ત્રો હજુ પણ રશિયામાં બનેલા છે. તાજેતરના વર્ષોમાં, ભારતે રશિયન શસ્ત્રો પરની નિર્ભરતા ઓછી કરી છે. બીજું, અમેરિકા અને ફ્રાન્સ પાસેથી નવા શસ્ત્રો ખરીદવા. ત્રીજું, ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા સ્વદેશી શસ્ત્રોના ઉત્પાદન પર ભાર મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. તે જ સમયે, રશિયા, જે છેલ્લા સાડા ત્રણ વર્ષથી યુક્રેન સાથે યુદ્ધ લડી રહ્યું છે, તે મોટાભાગે ચીન પર નિર્ભર છે. કદાચ એટલા માટે જ રશિયાએ બદલાતા રાજદ્વારી સમીકરણો વચ્ચે તટસ્થ રહેવામાં પોતાનો ફાયદો જોયો.
પુતિન ધાર્મિક સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે
રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ વ્લાદિમીર પુતિન જે મૂંઝવણમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે તેનાથી ભારત સારી રીતે વાકેફ છે. રશિયાની તટસ્થ દેખાવાની વ્યૂહરચના વચ્ચે દિલ્હી અને મોસ્કોએ કેવી રીતે આગળ વધવું જોઈએ. આનો ઉકેલ શોધવા માટે આંતરિક પ્રયાસો પણ ચાલી રહ્યા હોઈ શકે છે. બીજી તરફ, સરકાર ઓપરેશન સિંદૂર અંગે દુનિયાને સાચી માહિતી આપવા માટે સાંસદોનું એક પ્રતિનિધિમંડળ મોકલવાની તૈયારી કરી રહી છે. સંસદીય બાબતોના મંત્રાલય દ્વારા પ્રતિનિધિમંડળનું નેતૃત્વ કરી રહેલા 7 સાંસદોના નામ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે – કોંગ્રેસના શશિ થરૂર, ભાજપના રવિશંકર પ્રસાદ અને બૈજયંત પાંડા, જેડીયુના સંજય કુમાર ઝા, ડીએમકેના કનિમોઝી કરુણાનિધિ, એનસીપી (શરદ પવાર) ના સુપ્રિયા સુલે અને શિવસેના (શિંદે જૂથ) ના શ્રીકાંત એકનાથ શિંદે. દરેક પ્રતિનિધિમંડળમાં નેતા સહિત 5 સાંસદોનો સમાવેશ કરવાની ચર્ચા છે.
નરસિંહ રાવે અટલ બિહારી વાજપેયીને મોકલ્યા હતા
એક વખત જ્યારે પી.વી. નરસિંહ રાવ વડા પ્રધાન હતા, ત્યારે તેમણે વિપક્ષી નેતા અટલ બિહારી વાજપેયીને સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં ભારતનો પક્ષ રજૂ કરવા મોકલ્યા હતા. ઉદ્દેશ્ય કાશ્મીર મુદ્દા પર પાકિસ્તાનના ઇરાદાઓને નિષ્ફળ બનાવવાનો હતો. આ પક્ષથી ઉપર દેશનો વિચાર હતો. હવે ફરી એકવાર શાસક પક્ષ અને વિપક્ષને સાથે લઈને પાકિસ્તાનને દુનિયા સમક્ષ ઉજાગર કરવાની તૈયારીઓ ચાલી રહી છે. ઓપરેશન સિંદૂરથી શરૂ કરીને, ગ્રહોના સંયોજનો રાજદ્વારી ગોઠવણી અને શક્તિ સંતુલનમાં મોટા પ્રમાણમાં ફેરફાર કરવાનું શરૂ કરી રહ્યા છે. પરંતુ, આપણે એ પણ સમજવું પડશે કે સ્વતંત્રતાથી અત્યાર સુધી અમેરિકા સાથેના સંબંધોના પાટા કેવી રીતે આગળ વધ્યા છે.
અમેરિકા સાથે દુશ્મનાવટ ખતરનાક છે અને મિત્રતા ઘાતક છે
અમેરિકામાં એક વિદેશ મંત્રી હતા – હેનરી કિસિંજર. તેમના એક પ્રખ્યાત વાક્ય છે – અમેરિકાનો દુશ્મન બનવું ખતરનાક હોઈ શકે છે, પરંતુ અમેરિકાનો મિત્ર બનવું ઘાતક છે. એનો અર્થ એ કે અમેરિકા સાથે દુશ્મનાવટ ખતરનાક છે અને મિત્રતા ઘાતક છે. ઇતિહાસ સાક્ષી રહ્યો છે કે જેણે પણ અમેરિકા સાથે મિત્રતા કરી, પછી ભલે તે ઇરાકનો સદ્દામ હુસૈન હોય, લીબિયાનો કર્નલ ગદ્દાફી હોય કે યુક્રેનનો ઝેલેન્સકી હોય, તેના પરિણામો બધાની સામે છે. પાકિસ્તાન એક સમયે એશિયામાં અમેરિકાનું પ્રિય હતું. પરંતુ, આજે પાકિસ્તાનની હાલત કોઈથી છુપાયેલી નથી. અમેરિકન શાસકો પોતાના ફાયદા માટે સરમુખત્યારોનું સર્જન કરે છે. ત્યાંની ઊંડાણવાળી સ્થિતિ વિશ્વમાં તણાવ પેદા કરે છે અને શસ્ત્રોની સ્પર્ધાનું કારણ બને છે. ઇતિહાસ સાક્ષી છે કે વિશ્વમાં ઉભા થયેલા મોટાભાગના તણાવમાં યુએસ અર્થતંત્ર મજબૂત રહ્યું છે.
દિલ્હીએ ખૂબ જ સાવધાનીપૂર્વક પગલાં ભરવા પડશે
આવી સ્થિતિમાં, અમેરિકા ફરીથી પાકિસ્તાનનો ઉપયોગ કરીને મુસ્લિમ વિશ્વમાં પોતાની પકડ મજબૂત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે અને પાકિસ્તાનને ચીનના ખોળામાંથી કાઢીને, તે મુસ્લિમ વિશ્વમાં બની રહેલા નવા જોડાણને તોડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. આવી સ્થિતિમાં, દિલ્હીએ ખૂબ જ સાવધાનીપૂર્વક આગળ વધવું પડશે. મિત્રોની નવેસરથી કસોટી કરવી પડશે. વ્યાપારિક સંબંધો રાખતી વખતે, એ ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરી છે કે ભારત વિશ્વમાં ઝડપથી વિકસતી શક્તિ છે. આને રોકવા માટે, મહાસત્તાઓ હાથ મિલાવી શકે છે. આ પ્રદેશમાં અશાંતિ પેદા કરીને, તેઓ ભારતની પ્રગતિની ગતિ પર બ્રેક લગાવવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે.
કદાચ, એટલા માટે જ ચીન અને અમેરિકા ભારતના પડોશીઓને પોતાની રીતે ખેંચવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. પરંતુ, રાજદ્વારીનો અર્થ આ જ છે – આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર સાથે હાજર રહેવું પડશે અને દરેક પગલા પર સાવધ રહેવું પડશે. આપણે દરેક પ્લેટફોર્મ પર શાંતિ વિશે વાત કરવી પડશે અને દરરોજ પોતાને મજબૂત બનાવતા રહેવું પડશે. મિત્રતાના આડમાં માસ્ક પહેરેલા ચહેરાઓને સ્પષ્ટ રીતે ઓળખવા અને તેમની સાથે વ્યવહારિક રીતે વ્યવહાર કરવો એ સમયની માંગ છે.
