. ભારતમાં ન્યાયપાલિકાની સ્વતંત્રતા લોકોના હક્કો, બંધારણની રક્ષા અને તંત્રોના સંતુલન માટે અનિવાર્ય છે. ચાલો, તમારા ઉલ્લેખિત બંને ન્યાયમૂર્તિઓના પ્રસંગો પરથી આ મુદ્દાને historic context સાથે સમજીએ:
ન્યાયપાલિકાની સ્વતંત્રતા અને જજોની બહાદૂરી: બે ઐતિહાસિક ઉદાહરણો
જસ્ટિસ સૈયદ ઝફર ઇમામ અને નેહરુ સરકાર:
-
જો કે ખાસ કરીને “સૈયદ ઝફર” નામના જસ્ટિસનો ચોક્કસ ઉલ્લેખ ઘણા અધિકૃત દસ્તાવેજોમાં સહેલાઈથી નથી મળતો, પણ નહેરુ યુગ દરમિયાન પણ કેટલાક જજોએ તેમના નિર્ણયોમાં સરકારના દબાણથી ઉપર રહી પોતાના વિચાર આપ્યા હતા.
-
1950ના દાયકામાં ન્યાયપાલિકા પોતાની ઓળખ ઊભી કરી રહી હતી અને એ સમયગાળામાં જજોની નિષ્પક્ષતા પર સરકાર અને સમાજ બંનેની નજર હતી.
ભારતમાં ન્યાયપાલિકાની સ્વતંત્રતા અને મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ (CJI)ની નિમણૂકમાં કાર્યપાલિકાની ભૂમિકા અને વિવાદો.
જેમ કે સુપ્રીમ કોર્ટના વર્તમાન મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ ડી.વાય. ચંદ્રચૂડના અનુગામી CJI ગવઈએ બ્રિટનમાં જણાવેલ છે કે સાંસદશાહી લોકશાહી હોય છતાં, સીજેઆઈની નિમણૂકમાં ખાસ કરીને 1993 પહેલા, કાર્યપાલિકાએ પોતાની મરજી ચલાવી છે. આવો, તેમાંના બે ઐતિહાસિક ઉદાહરણો ઉપર નજર કરીએ:
ભારતના ન્યાયપાલિકાના ઇતિહાસમાં બે વખત સીજેઆઈની પરંપરાગત રીતે ખોટી નિમણૂક
1️⃣ ન્યાયમૂર્તિ એ.એન. રે ની નિમણૂક (1973)
-
ઇન્દિરા ગાંધી સરકારની સમયમાં (1973) **ટ્રિપલ લોકસભા કેસ (Kesavananda Bharati Case)માં બહુમતી ચુકાદો સરકારના વિરોધમાં આવ્યો — કે સંસદ બંધારણના મૂળ ઢાંચાને બદલી નહીં શકે.
-
ત્યારબાદ સરકાર દ્વારા જસ્ટિસ એ.એન. રેને સીજેઆઈ બનાવવામાં આવ્યા.
-
આ વખતે ત્રણ વરિષ્ઠ જજોને બાયપાસ કરીને તેમને નિમણૂક મળતી — જે તદ્દન અપરંપરાગત અને વિવાદાસ્પદ હતી.
-
પરિણામે: ત્રણ જજોએ વિરોધ સ્વરૂપે રાજીનામું આપ્યું.
2️⃣ ન્યાયમૂર્તિ મીરા કલાતાની અવગણના (1977)
-
ન્યાયમૂર્તિ એન.એચ. ભગવતીને જસ્ટિસ મીરા કલાતાની આગળ સીજેઆઈ બનાવવામાં આવ્યા, છતાં તેઓ વરિષ્ઠ હતા.
-
એક વખત ફરી ઇન્દિરા ગાંધી સરકાર પર પસંદીદા નિર્ણય આપનારા જજોને પ્રોત્સાહન આપવાનો આરોપ લાગ્યો.
1993 પછી બદલાયો દૃશ્ય: કોલેજિયમ પદ્ધતિ
-
સુપ્રીમ કોર્ટના બીજી જજ કેસ (Second Judges Case, 1993) પછી નિર્ણય થયો કે:
“મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ સહિત તમામ ઉચ્ચ ન્યાયાલયોના જજોની નિમણૂકમાં પ્રાધાન્ય ન્યાયપાલિકા આપશે, કેન્દ્ર માત્ર તેની સલાહને મંજૂરી આપશે.”
-
એટલે કે કોલેજિયમ સિસ્ટમનો જન્મ થયો, જેમાં CJI અને બીજા વરિષ્ઠ જજોની સમિતિ જ નવી નિમણૂક કરે છે.
આજે શું સ્થિતિ છે?
CJI ગવઈએ ગોળમેજ સંમેલનમાં એ જ મુદ્દો બિન આચકણી રીતે રજુ કર્યો — કે જ્યારે નિમણૂકની પ્રક્રિયા પારદર્શી અને પદ્ધતિસર નહીં હોય, ત્યારે ન્યાયપાલિકાની સ્વતંત્રતા જોખમમાં પડે છે.
નક્કર બિંદુઓ:
-
ન્યાયપાલિકા માટે સ્વતંત્રતા અને નિષ્પક્ષતા છેમપન છે.
-
જુદી-જુદી સરકારો દ્વારા વ્યાખ્યાયિત મર્યાદાઓ તોડવાના પ્રયાસો થયા છે.
-
જજોની વરિષ્ઠતા અને યોગ્યતા ઉપર આધાર રાખીને નિમણૂક થવી જોઈએ — કેવળ રાજકીય અનુકૂળતાથી નહિ.
જસ્ટિસ હંસ રાજ ખન્ના vs ઇન્દિરા ગાંધી સરકાર (ADM જબલપુર કેસ, 1976):
-
ઈમરજન્સી દરમિયાન ભારત સરકાર દ્વારા મૂલભૂત હકોને રદ કરવાનો પ્રયાસ થયો.
-
ADM Jabalpur v. Shivkant Shukla કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટે મોટા ભાગના જજોએ સરકારના પક્ષમાં ચુકાદો આપ્યો હતો કે ઈમરજન્સી દરમિયાન હેબિયસ કોર્પસ (હિરાસતમાં લીધેલી વ્યક્તિને કાયદેસર રીતે કબજામાં રાખી છે કે નહીં તે તપાસવા માટેનો અધિકાર) ફાળવવો નહીં જોઈએ.
-
પણ જસ્ટિસ ખન્નાએ વિરુદ્ધમાં એકમાત્રhistoric dissent આપ્યું:
“Even in the absence of Article 21, the state has no power to deprive a person of his life or liberty without the authority of law.”
🔻 પરિણામે:
-
જસ્ટિસ ખન્નાને મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ બનાવવાનું અવરોધાયું અને બાદમાં તેમણે રાજીનામું આપવું પડ્યું.
-
તેમનું dissent આજ પણ ન્યાયપાલિકાની નૈતિક ઊંચાઈનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે.
મહત્વપૂર્ણ સંદેશો:
-
ન્યાયપાલિકા તટસ્થ અને નિર્ભય રહેવી જરૂરી છે, નહીં તો બંધારણની રક્ષા નક્કી કરી શકાશે નહીં.
-
જસ્ટિસ ખન્ના જેવી વ્યક્તિઓ એ યાદ અપાવે છે કે બંધારણની સચ્ચાઈ માટે એકલાં પણ ઊભાં રહેવું ક્યારેક જરૂરી બને છે.
