વૈષ્ણો દેવી મંદિર જમ્મુ અને કશ્મીર રાજ્યમાં ત્રિકુટા પર્વત પર 1584 મીટરની ઊંચાઈ પર સ્થિત છે. આ મંદિરે પવિત્ર અને શ્રદ્ધાળુ જગ્યા તરીકે અત્યંત મહત્વ ધરાવતું સ્થાન ધરાવે છે. એ સ્મરણિય છે કે, અહીં દર્શન કરવા માટે લાખો ભક્તો દરેક વર્ષ મુલાકાત માટે આવે છે.
મંદિર માતા વૈષ્ણો દેવીને સમર્પિત છે, જે હિંદુ ધર્મની એક મહાન શક્તિરૂપ દેવીઓમાં માનવામાં આવે છે.
વૈષ્ણો દેવી મંદિર એ હિન્દુ ભક્તો માટે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ તીર્થસ્થળ છે. એ પારંપારિક રીતે શ્રી વિષ્ણુના દુર્ગા રૂપે પૂજાય છે અને ઉત્તર ભારતમાં અનેક ભક્તો માટે આ મંદિર ખૂબ આસ્થાનું કેન્દ્ર છે. ત્રિકુટા પર્વત પર આવેલું આ મંદિર માન્યતા ધરાવે છે કે માતા વૈષ્ણો દેવીની મુલાકાત લેવી એ ભક્તો માટે શુભ અને પવિત્ર મૌકાની જેમ માનવામાં આવે છે.
પાંડવો વિશે એવી માન્યતા છે કે તેમણે વૈષ્ણો દેવીની પૂજા કરવા માટે આ પવિત્ર સ્થળ પર મંદિર સ્થાપ્યું હતું. સંસ્કૃતના વિવિધ ગ્રંથોમાં અને પૌરાણિક કથાઓમાં આ સ્થળનું વર્ણન છે. ખાસ કરીને “હુંડૂ” અથવા “હૂંડ” (જ્યારે પાંડવો બારામાં હાજર હતા) અને “અર્જુનનું ધનુષ્ય” સાથે જોડાયેલી કથાઓ પણ આ પવિત્ર સ્થાન સાથે જોડાયેલી છે.
આ પવિત્ર મંદિરનો સંસ્કૃતિમાં ખૂબ મોટો અને ગુરુત્વાકર્ષણ છે, જેમાં ભક્તો માતાની આશીર્વાદ માટે પુજા અને આરાધના કરે છે.
આ કથાઓ અને માન્યતાઓ પવિત્રતા અને ધાર્મિક મહત્વ આપતી છે.
વૈષ્ણોદેવીનો ઇતિહાસ પંડિત શ્રીધર સાથે ઘણો જોડાયેલો છે. આ કથાઓ મુજબ પંડિત શ્રીધર એ એવા પંડિત હતા જેમણે આ પવિત્ર સ્થળ પર માતા વૈષ્ણો દેવીની પૂજા કરવામાં અને દર્શનના માર્ગે ભક્તોનું માર્ગદર્શન આપ્યું હતું. પંડિત શ્રીધરનું નામ આ પવિત્ર સ્થળ સાથે ભવિષ્યમાં સંકળાયેલી અસંખ્ય પરંપરાઓ અને માન્યતાઓમાં મહત્ત્વ ધરાવે છે.
આ માટે, 1846થી, જ્યારે મંદિર મહારાજા ગુલાબ સિંહના ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટનો ભાગ બન્યું, તો આ મંદિરના સંચાલન અને વિકાસ માટે વધુ સકારાત્મક પગલાં ઉઠાવવામાં આવ્યા. મહારાજા ગુલાબ સિંહના શાસન દરમિયાન, આ મંદિરમાં શ્રદ્ધાળુઓ અને યાત્રિકોની વધતી થઈ ગયેલી સંખ્યા માટે સેવાઓ અને સુવિધાઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો.
આ રીતે, 700 વર્ષથી વધુના ઇતિહાસ સાથે, વૈષ્ણોદેવી મંદિરે દેશ-વિદેશથી ભક્તોને આકર્ષિત કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે.
